εφημ. Έθνος/Ιστορία (τευχ.3), 8/12/2012, σελ. 69-71
Κάθε κρίση οδηγεί στη διατύπωση του διλήμματος: απαιτείται περισσότερη ή λιγότερη δημοκρατία, απαιτείται ουσιαστικότερη συμμετοχή της κοινωνίας στη λήψη των αποφάσεων που θα επιλύσουν τα προβλήματα ή το αντίθετο αποδυνάμωσή της;
Η επιλογή γέρνει συνήθως στη δεύτερη εκδοχή. Η λήψη οδυνηρών οικονομικών μέτρων που πλήττουν βίαια τα δικαιώματα και το βιοτικό επίπεδο της μεγάλης πλειονότητας της κοινωνίας προκαλεί, όπως είναι ευνόητο, οξύτατες αντιδράσεις. Έτσι, προκειμένου να μπορέσουν να εφαρμοστούν τα εν λόγω μέτρα, προκειμένου να γίνει βίαιη αναδιανομή του πλούτου σε όφελος των λίγων “εχόντων” και σε βάρος των πολλών “μη κατεχόντων”, περιορίζεται η όποια συμμετοχή του λαού στις διαδικασίες συζήτησης και λήψης απόφασης. Περιορίζονται οι ελευθερίες και τα δικαιώματα συλλογικής δράσης και αντίστασης.
Η εμπειρία του μεσοπολέμου
Η επιλογή αυτή φάνηκε με ιδιαίτερη ευκρίνεια στην κρίση που ξέσπασε το 1929 και εκδηλώθηκε στη χώρα μας λίγο αργότερα. Έτσι, ο Ελευθέριος Βενιζέλος πρότεινε το 1932 την αναθεώρηση του δημοκρατικού Συντάγματος του 1927 στη λογική της ενίσχυσης των εξουσιών του Προέδρου της Δημοκρατίας και εν γένει της εκτελεστικής εξουσίας. Το δρακόντειο άρθρο 48 το οποίο εισηγήθηκε, και το οποίο συνάντησε τη σύμφωνη γνώμη των δυο μεγάλων πολιτικών παρατάξεων της εποχής, ήταν πανομοιότυπο του αντίστοιχου άρθρου του γερμανικού Συντάγματος της Βαϊμάρης του 1919. Έδινε τη δυνατότητα στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας όταν «η δημόσια τάξη και ασφάλεια» της χώρας βρίσκονται σε κίνδυνο να «μπορεί να λάβει τα αναγκαία μέτρα για την αποκατάσταση της δημόσιας τάξης και ασφάλειας και, σε περίπτωση ανάγκης, να παρέμβει χρησιμοποιώντας την ένοπλη δύναμη». Για το σκοπό αυτό μπορούσε «προσωρινά να άρει, εν όλω ή εν μέρει, τα θεμελιώδη δικαιώματα».
Η κατάληξη είναι γνωστή. Το άρθρο αυτό του Συντάγματος της Βαϊμάρης αξιοποιήθηκε 250 φορές μέχρι που κατέληξε στην κατάλυση της δημοκρατίας από το ναζισμό. Στην Ελλάδα, για συγκυριακούς λόγους δεν προχώρησε η πρόταση αναθεώρησης. Όμως, το δημοκρατικό Σύνταγμα του 1927 καταργήθηκε πραξικοπηματικά το 1935. Επανήλθε ο βασιλιάς και το Σύνταγμα της βασιλευόμενης δημοκρατίας του 1911 ενώ λίγο αργότερα, το 1936, καταλύθηκε και αυτό με την επιβολή της μοναρχοφασιστικής δικτατορίας του Μεταξά. Είχαν προηγηθεί μια σειρά αντιδημοκρατικά νομοθετήματα που προετοίμασαν ουσιαστικά αυτή την πορεία. Ενδεικτικά αναφέρω το ιδιώνυμο (ν. 4229/1929) και το νόμο 4879 του 1931 που απαγόρευε την απεργία στους δημοσίους υπαλλήλους.
Οι σημερινοί κίνδυνοι
Η τάση περιορισμού των ελευθεριών και της δημοκρατίας είναι και σήμερα ορατή. Το αν η τάση αυτή θα ολοκληρωθεί μέχρι την κατάλυση του Συντάγματος εξαρτάται από μια σειρά παράγοντες. Κατά κανόνα η δικτατορική εκτροπή επιβάλλεται όταν:
1. είτε υπάρχει ενδεχόμενο επαναστατικών κοινωνικών αλλαγών,
2. είτε, ακόμη και αν δεν υπάρχει τέτοιος κίνδυνος, προβλέπεται γενικευμένη λαϊκή αντίδραση στα σκληρά μέτρα, ζήτημα που θέτει εν αμφιβόλω την αποτελεσματική εφαρμογή τους,
3. είτε όταν ο ανταγωνισμός των μεγάλων δυνάμεων για την αναδιανομή των αγορών που εντείνεται σε περιόδους κρίσης οδηγήσει στην προσπάθεια μιας από αυτές να αποκτήσει τον αποκλειστικό έλεγχο της χώρας μέσα από την επιβολή ενός φιλικά προσκείμενου (μόνο σε αυτήν) αυταρχικού καθεστώτος.
Όλα βέβαια εξαρτώνται τελικά από το συσχετισμό των δυνάμεων και τη δυναμική των λαϊκών αγώνων.
Άλλοτε, για την υλοποίηση των μέτρων σκληρής λιτότητας και κατάργησης των δικαιωμάτων των εργαζομένων δεν απαιτείται η κατάλυση της δημοκρατίας αλλά αρκεί ο δραστικός περιορισμός της που εκφράζεται με αποδυνάμωση των δημοκρατικών θεσμών και της Βουλής, με ένταση της καταστολής των λαϊκών αγώνων, με ένταση της χρήσης παράνομης βίας και παράνομων πρακτικών από τα κρατικά όργανα. Σε αυτό συμβάλλει η δράση των παρακρατικών φασιστικών οργανώσεων που διαμορφώνουν συνθήκες κατάργησης στην πράξη, με την τρομοκρατία, των όποιων συνταγματικών δικαιωμάτων και ελευθεριών. Η ελευθερία διάδοσης των ιδεών, το δικαίωμα της συνάθροισης, της απεργίας καταργούνται βαθμιαία de facto.
Κάποιες άλλες φορές, το θεωρητικό ενδεχόμενο δικτατορικής εκτροπής αξιοποιείται ως μηχανισμός εκφοβισμού του λαού και πειθαναγκασμού του.
Υπάρχει δημοκρατική διέξοδος
Η υπέρβαση της κρίσης μπορεί όμως να αναζητηθεί και στην αντίθετη κατεύθυνση. Οι όποιες οικονομικές αποφάσεις πρέπει να ληφθούν, πρέπει να έχουν την ουσιαστική έγκριση του λαού, των εκατομμυρίων εκείνων που με τον καθημερινό τους μόχθο παράγουν τον κοινωνικό πλούτο. Αν είναι να αναληφθούν σημαντικά οικονομικά βάρη από το λαό ή αν πρέπει, αντίστροφα, η διέξοδος από την κρίση να αναζητηθεί στη ριζική αναδιανομή του πλούτου σε όφελος των λαϊκών τάξεων και σε βάρος της εγχώριας ολιγαρχίας και των ξένων δανειστών - παραστατών της, αυτό πρέπει να το αποφασίσει ο λαός.
Η αναζήτηση δημοκρατικής διεξόδου σε όφελος του λαού ακυρώνει τα όποια αντιδημοκρατικά εγχειρήματα. Άρα αυτό που απαιτείται είναι περισσότερη και ποιοτικά ανώτερη δημοκρατία. Βήματα προσέγγισης σε αυτό το δρόμο θα πρέπει να είναι η αυστηρή δίωξη (και όχι η ανοχή που παρατηρείται σήμερα) των δραστών εγκλημάτων ναζιστικής βίας, η εκκαθάριση των σωμάτων ασφαλείας από τέτοια στοιχεία και ο ριζικός εκδημοκρατισμός τους. Απαιτείται ακόμη ο απόλυτος σεβασμός των λαϊκών ελευθεριών όπως η διαδήλωση, ο συνδικαλισμός, το δικαίωμα υπογραφής συλλογικών συμβάσεων, η απεργία. Ακόμη περαιτέρω απαιτείται διακοπή της πρακτικής της νομοθέτησης ερήμην του λαού αλλά ακόμη και ερήμην του Κοινοβουλίου με τις Πράξεις Νομοθετικού Περιεχομένου.
Ιδίως από το 2008, τα νομοθετήματα που υιοθετούνται δεν είναι καρπός της λαϊκής βούλησης αλλά προϊόν υπαγόρευσης των δανειστών, της ΕΕ και του ΔΝΤ σε συνεργασία με τις εγχώριες κυβερνήσεις. Απαιτείται, επομένως, η ανάκτηση της πολιτικής και οικονομικής κυριαρχίας του λαού, ένας τολμηρός, ριζικός εκδημοκρατισμός συνολικά του πολιτικού και νομικού συστήματος[1] έτσι ώστε η λαϊκή κυριαρχία να αποκτήσει κυριολεκτικό περιεχόμενο, να πάψει να αποτελεί “ένα των μύθων του νεωτέρου δημοσίου βίου”, όπως επισήμαινε ο Αλέξανδρος Σβώλος[2]. Τέτοιες αλλαγές θα δώσουν στο λαό τη δυνατότητα να αποφασίσει ο ίδιος για τον τρόπο διεξόδου από την κρίση και για το είδος της κοινωνικο-οικονομικής ανάπτυξης που επιθυμεί.
Βλ. αναλυτικότερα Δ. Καλτσώνης, «Η αναγκαιότητα Συντακτικής Συνέλευσης και η ολοκλήρωση του κύκλου της μεταπολίτευσης» στον τόμο Δ. Καλτσώνης (επιμ.), Η Συνταγματική ανΒλ. αναλυτικότερα Δ. Καλτσώνης, «Η αναγκαιότητα Συντακτικής Συνέλευσης και η ολοκλήρωση του κύκλου της μεταπολίτευσης» στον τόμο Δ. Καλτσώνης (επιμ.), Η Συνταγματική αναθεώρηση του 1975: κατ' άρθρο κυβερνητικά σχέδια και τροπολογίες κομμάτων και βουλευτών (Τα Ελληνικά Συντάγματα τ. ΙΙ), Αθήνα, εκδ. Ξιφαράς, 2011, σελ. 7-14, προσβάσιμο στοhttp://www.kaltsonis.blogspot.gr/2011/03/blog-post.htmlαθεώρηση του 1975: κατ' άρθρο κυβερνητικά σχέδια και τροπολογίες κομμάτων και βουλευτών (Τα Ελληνικά Συντάγματα τ. ΙΙ), Αθήνα, εκδ. Ξιφαράς, 2011, σελ. 7-14, προσβάσιμο στο http://www.kaltsonis.blogspot.gr/2011/03/blog-post.html
[2] Βλ. Α. Σβώλος, Το νέον Σύνταγμα και αι βάσεις του πολιτεύματος, σελ. 83-84.
