Όταν γκρεμιζόταν το τείχος του Βερολίνου, συμβολικά αλλά και ουσιαστικά, μια νέα εποχή άνοιγε για την ανθρωπότητα. Ένα τέταρτο του αιώνα αργότερα, μπορεί να γίνει μια πιο ασφαλής αποτίμηση. Για να καταφέρει κανείς να φτάσει στην αλήθεια και στην έγκυρη ανάλυση, θα πρέπει κατά τη γνώμη μου να αποφύγει δύο σκοπέλους: τη δαιμονοποίηση και την ωραιοποίηση των πρώην σοσιαλιστικών κρατών. Μόνο έτσι θα γίνει δυνατή η ολόπλευρη και ψύχραιμη αξιολόγηση της ιστορικής εμπειρίας.
Βήματα προόδου
Από τη μια πλευρά, δε χωρά αμφιβολία ότι η περίοδος που άνοιξε με την επανάσταση του 1917 στη Ρωσία και συμπληρώθηκε με τις αλλαγές του τέλους του αντιφασιστικού πολέμου το 1945 στην ανατολική Ευρώπη υπήρξαν κοσμογονικές. Οι κοινωνικές κατακτήσεις εκατομμυρίων ανθρώπων ανέβηκαν σε ένα απίστευτο επίπεδο.
Η δημόσια υγεία, η δημόσια παιδεία, το μορφωτικό και πολιτιστικό επίπεδο, η καθολική κοινωνική ασφάλιση, τα δικαιώματα των γυναικών, το δικαίωμα στον ελεύθερο χρόνο και πολλά άλλα υλοποιήθηκαν στις χώρες αυτές με τρόπο πρωτοποριακό. Από τη μισοφεουδαρχική καθυστέρηση έφτασαν κυριολεκτικά στο φεγγάρι.
Αυτό με τη σειρά του είχε ευεργετικές επιδράσεις και σε εμάς, στους λαούς της Δυτικής Ευρώπης*. Σήμερα είναι παραπάνω από προφανές ότι ένας από τους λόγους για τους οποίους οικοδομήθηκε (όπως και όσο οικοδομήθηκε σε κάθε χώρα) το λεγόμενο κράτος πρόνοιας αποτελούσε αντανάκλαση των όσων είχαν κατακτήσει οι λαοί στα πρώην σοσιαλιστικά κράτη. Αν ρίξει κάποιος μια ματιά στον κατάλογο των κοινωνικών δικαιωμάτων του πρώτου Σοβιετικού Συντάγματος του 1918 και στα κοινωνικά δικαιώματα των Συνταγμάτων των δυτικών κρατών που ακολούθησαν, θα καταλάβει πολύ εύκολα την πίεση και επιρροή που άσκησε η οχτωβριανή επανάσταση**.
Βέβαια, συντέλεσαν και άλλοι παράγοντες, όπως η ανερχόμενη ισχύς του εργατικού κινήματος στη δύση αλλά και η δυνατότητα των ισχυρών κρατών να εκμεταλλεύονται στυγνά τον τρίτο κόσμο και να διοχετεύουν μέρος των υπερκερδών τους προς την εργατική τάξη στο εσωτερικό τους προκειμένου να διασφαλίζουν την κοινωνική ειρήνη.
Δεν είναι καθόλου τυχαίο λοιπόν που η αποδόμηση και καταστροφή των σοσιαλιστικών καθεστώτων έδωσε τη δυνατότητα στις οικονομικές ολιγαρχίες της δύσης να αρχίσουν να αμφισβητούν με ολοένα και πιο συστηματικό τρόπο, με ολοένα και πιο ραγδαίους ρυθμούς, τις κοινωνικές κατακτήσεις. Μετά το 1989 δεν υπήρχε πλέον αντίπαλο δέος. Έτσι, ξεκίνησε η επέκταση των νεοφιλελεύθερων πολιτικών ακόμη και σε χώρες όπου οι κοινωνικές κατακτήσεις είχαν αγγίξει ιδιαίτερα υψηλό επίπεδο. Η οικονομική κρίση ήρθε να αποτελειώσει το έργο αυτό: στη βόρεια Αμερική, στη δυτική Ευρώπη, στη βόρεια Ευρώπη οι κατακτήσεις ξηλώνονται με μεθοδικό τρόπο και όχι μόνο στη φτωχή και εξαρτημένη Ελλάδα.
Ανάλογες ήταν οι εξελίξεις στη διεθνή πολιτική. Η ύπαρξη των σοσιαλιστικών κρατών συγκρατούσε σε μεγάλο βαθμό την αδηφαγία των πολυεθνικών και των ισχυρών δυτικών κρατών. Προσέφερε πολλά στη διεθνή ειρήνη και σταθερότητα, ιδίως στην Ευρώπη. Συνέβαλε στην απελευθέρωση του τρίτου κόσμου από την αποικιοκρατία. Εκατοντάδες λαοί βγήκαν από το σκοτάδι της αφάνειας και της υποδούλωσης.
Η αλλαγή που σηματοδότησε το τείχος του Βερολίνου ξανάριξε την ανθρωπότητα στη δίνη των ενδοϊμπεριαλιστικών ανταγωνισμών χωρίς όρια. Το αποδεικνύουν οι συνεχείς επεμβάσεις και συρράξεις στη Μέση Ανατολή, στην πρώην Γιουγκοσλαβία, στην Ουκρανία, στην ίδια την Ευρώπη δηλαδή.
Η άλλη όψη
Αυτή είναι η μια όψη του νομίσματος. Θα μπορούσε όμως η ανθρωπότητα να συνεχίσει με την πραγματικότητα που διαμορφώθηκε μετά το πέρας του β’ παγκοσμίου; Δεν θα μπορούσε. Για τον απλούστατο λόγο ότι τα επαναστατικά εγχειρήματα των λαών σταδιακά απώλεσαν τη δυναμική τους.
Οι νέοι κυβερνώντες έτειναν (κάτω και από το βάρος των τεράστιων δυσκολιών της υπανάπτυξης, των ξένων επεμβάσεων, της πολιτιστικής καθυστέρησης κλπ) να αυτονομηθούν από τους λαούς που τους ανέδειξαν. Το εργατικό κράτος έπρεπε, με βάση τη θεωρία αλλά και τις πρώτες επαναστατικές εμπειρίες, να φέρει στα κέντρα εξουσίας και τον τελευταίο εργαζόμενο, να εγκαταστήσει ένα νέο τύπο δημοκρατίας ασύγκριτα ανώτερο από την αστική δημοκρατία.
Η ιστορική πορεία που ακολουθήθηκε τελικά έδειξε ότι, για μια σειρά λόγους, βαθμιαία η εξουσία περιορίστηκε σε ένα ηγετικό γραφειοκρατικό στρώμα το οποίο περιόρισε τη δημοκρατία για να διαφυλάξει το δικό του έλεγχο στο κράτος και στην κοινωνία. Σώρευσε σταδιακά προνόμια και χρήμα. Οδήγησε τις χώρες αυτές σε οικονομικό αδιέξοδο. Αν την πρώτη περίοδο των επαναστάσεων η λαϊκή συμμετοχή ευνόησε την άνοδο της παραγωγικότητας της εργασίας και την αποτελεσματικότητα του οικονομικού σχεδιασμού με λαμπρά επιτεύγματα, η σταδιακή εδραίωση της γραφειοκρατίας και ο παραγκωνισμός του λαϊκού παράγοντα έφερε την αδιαφορία για την εργασία, την οικονομική στασιμότητα και το μαρασμό.
Τελικά, οι γραφειοκρατικές ελίτ οδήγησαν στον κοινωνικό μετασχηματισμό αποκαθιστώντας την καπιταλιστική οικονομία***. Η μεταβολή των καθεστώτων έγινε ακριβώς με πρωτοβουλία των ηγετικών γραφειοκρατικών ελίτ. Οι ίδιες σφετερίστηκαν το δημόσιο πλούτο και μετατράπηκαν μετά το 1989 σε κεφαλαιοκράτες και σε εταίρους των δυτικών πολυεθνικών επιχειρήσεων. Συνέβη αυτό που είχε διαβλέψει ο Φ. Ένγκελς ως κίνδυνο: η εργατική τάξη κέρδισε με την επανάσταση αλλά αργότερα έχασε και πάλι την κυριαρχία της****.
Έτσι, η ανθρωπότητα σήμερα βρίσκεται ενώπιον διλήμματος. Οι ισορροπίες και οι αντιφάσεις του 20ού αιώνα παραχώρησαν τη θέση τους στην απόλυτη κυριαρχία των συμφερόντων των πολυεθνικών. Πόλεμοι, επεμβάσεις, καταλήστευση των λαών και καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος βρίσκονται, όχι απλά στην ημερήσια διάταξη, αλλά απειλούν περισσότερο από κάθε άλλη φορά τον εργαζόμενο άνθρωπο και το ανθρώπινο είδος. Η παγκόσμια καπιταλιστική κρίση είναι παρούσα για να το επιβεβαιώνει με τον πλέον δραματικό τρόπο.
Αδιέξοδα όμως δεν υπάρχουν. Αν εξετάσουμε την εποχή μας από ιστορική απόσταση, ίσως διακρίνουμε ότι οι λαοί συγκεντρώνουν τον τελευταίο αιώνα εμπειρία και γνώση. Πιθανότατα ένα νέο απελευθερωτικό σχέδιο θα ξεπηδήσει προτείνοντας την έξοδο από την κρίση σε όφελος των δυνάμεων της εργασίας, συμβάλλοντας στην ειρήνη και εγκαθιδρύοντας μια αληθινή και όχι προσχηματική δημοκρατία, από τους πολλούς για τους πολλούς. Για να αποκτήσουν φωνή, όσοι δεν έχουν.
*Βλ. περισσότερα στο Δ. Καλτσώνης, Δίκαιο, οικονομική κρίση και δημοκρατία, Αθήνα, εκδ. Τόπος, 2014, σελ. 131 επ.
**Βλ. για παράδειγμα Α. Τάχoς, Τo πρώτo Σoβιετικό Σύvταγμα τoυ 1918 (εισαγωγή-κείμεvα), Θεσσαλovίκη, εκδ. Παρατηρητής, 1989, σελ. 57-59.
***Βλ. για την περίπτωση της Κίνας Au Loong Yu, La Chine, un capitalisme bureaucratique, Paris, éd. Syllepse, 2013, ιδίως σελ. 25 επ.
****Βλ. τον πρόλογο του Φ. Ένγκελς στο Κ. Μαρξ, Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία, Αθήνα, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 2000, σελ. 20-23.
https://www.news247.gr/afieromata/meta-to-teichos-toy-verolinoy.6306569.html
