εφημ. ΤΑ ΝΕΑ, 20/1/2022

Ένα από τα 36 στρατηγήματα που διατυπώθηκαν με το γνωστό αποφθεγματικό, κινεζικό στυλ και που έρχονται μέχρι τις μέρες μας από την παραδοσιακή στρατηγική σκέψη της Κίνας, είναι το “σκότωσε με δανεικό μαχαίρι”. Κατά βάση σημαίνει την πρακτική της επίθεσης στον αντίπαλο και της επίτευξης ενός στόχου με τη χρήση της δύναμης και των μέσων ενός τρίτου.

Οι λεγόμενοι πόλεμοι δια αντιπροσώπων είναι στην πραγματικότητα εφαρμογή αυτής της αρχής. Μεγάλες δυνάμεις, στην προσπάθειά τους να διατηρήσουν ή να επεκτείνουν την επιρροή τους, αξιοποιούν τοπικές αντιθέσεις και τοπικές δυνάμεις, τις εξωθούν σε συγκρούσεις με σκοπό να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντά τους χωρίς να εμπλακούν άμεσα οι ίδιες.

Υπάρχουν ωστόσο και πιο ήπιες εκδοχές εφαρμογής της αρχής, όταν ένα ισχυρό κράτος ευνοεί ή ανέχεται τις αντιδράσεις ενός άλλου κράτους προκειμένου να υπηρετήσει τα δικά του συμφέροντα. Τέτοια είναι η περίπτωση των ΗΠΑ που ευνοούν ή ανέχονται το τουρκικό casus belli σε περίπτωση που η Ελλάδα ασκήσει το αυτονόητο με βάση το διεθνές δίκαιο δικαίωμά της να επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα στα 12 ν.μ.. Υπενθυμίζεται παρενθετικά ότι α. η συντριπτική πλειονότητα των κρατών έχει χωρικά ύδατα 12 ν.μ, β. η Τουρκία, παρότι δεν έχει υπογράψει την Σύμβαση, έχει ανακηρύξει χωρικά ύδατα στη Μαύρη θάλασσα 12 ν.μ., γ. οι ΗΠΑ και το Ισραήλ (επίσης πολέμιοι του διεθνούς δικαίου της θάλασσας) έχουν αιγιαλίτιδα ζώνη 12 ν.μ.

Γιατί οι ΗΠΑ αξιοποιούν το τουρκικό casus belli ως “δανεικό μαχαίρι”; Όχι μόνο για να διατηρήσουν την Τουρκία υπό την επιρροή τους αλλά και για να εξυπηρετήσουν τα δικά τους συμφέροντα. Γιατί αν τα χωρικά ύδατα Ελλάδας – Τουρκίας στο Αιγαίο επεκταθούν στα 12 ν.μ., η Ελλάδα θα ελέγχει το 71% (από 43%), η Τουρκία το 9% (από 7%) ενώ τα διεθνή ύδατα θα περιοριστούν στο 20%. Επιπλέον, η χώρα μας σε συνεννόηση με την Τουρκία θα μπορούσε να ενεργοποιήσει τον προβλεπόμενο από τη Σύμβαση θεσμό της διέλευσης τράνζιτ, ώστε πλοία των ενδιαφερόμενων κρατών να διέρχονται από συγκεκριμένα στενά που θα χαρακτηριστούν διεθνή. Από μια τέτοια εξέλιξη ωφελημένη θα έβγαινε και η Τουρκία ενώ θα άνοιγε επίσης ο δρόμος της συνεννόησης για την υφαλοκρηπίδα/ΑΟΖ και ευρύτερα.

Με μια τέτοια έκβαση των πραγμάτων, οι ΗΠΑ θα έχαναν τον διαιτητικό τους ρόλο ανάμεσα στις δυο χώρες, που τους εξασφαλίζει τον έλεγχο και επί των δύο. Επιπλέον, θα έβλεπαν τον έλεγχό τους στο Αιγαίο να μειώνεται. Γι’ αυτό ουδέποτε στήριξαν το δικαίωμα της Ελλάδας, ακόμη και πριν τη διατύπωση του τουρκικού casus belli το 1995, ενώ οι ελληνικές κυβερνήσεις, μένοντας πειθήνιες στις ΗΠΑ, δεν άσκησαν το δικαίωμα αυτό. Έχουμε δηλαδή μια περίπτωση εφαρμογής της προαναφερθείσας αρχής: οι ΗΠΑ χρησιμoποιούν ως “δανεικό μαχαίρι” την Τουρκία.

εφημ. Documento, 16/1/2022

Η δημοκρατία υποχωρεί επικίνδυνα όταν:

Πρώτο, τα βασικά μέσα ενημέρωσης ανήκουν σε ελάχιστους ολιγάρχες που ελέγχουν απόλυτα την πληροφόρησή μας και ανεβοκατεβάζουν κυβερνήσεις.

Δεύτερο, τα μέσα ενημέρωσης χρηματοδοτούνται επιλεκτικά από την κυβέρνηση (αποκλείοντας όσους της ασκούν κριτική).

Τρίτο, δημοσιογράφοι διώκονται ποινικά επειδή άσκησαν το αυτονόητο καθήκον τους να διερευνούν την αλήθεια.

Φαλκιδεύεται έτσι η στοιχειώδης συνταγματική προστασία της ελευθερίας του τύπου και της διάδοσης των απόψεων. Θυμίζω τη διατύπωση του άρθρου 14 παρ. 1 του Συντάγματος ότι “Καθένας μπορεί να εκφράζει ελεύθερα και να διαδίδει προφορικά, γραπτά και δια του τύπου τους στοχασμούς του” και της παρ. 2 ότι “Ο τύπος είναι ελεύθερος”. Είναι όντως ελεύθερος;

Ας μην αυταπατάται η κυβέρνηση όμως. “Σε τούτα δω τα μάρμαρα κακιά σκουριά δεν πιάνει”. Ο ελληνικός λαός έχει ιστορική πείρα και θα εκφραστεί.

εφημ. ΤΑ ΝΕΑ 12/1/2022

Είχε πολυδιαφημιστεί. Είχαν καταρτιστεί φιλόδοξα οικονομικά και πολιτικά σχέδια. Ο λόγος για τον αγωγό EAST MED. Ισχυροί επιχειρηματίες και από την Ελλάδα διεκδικούσαν ένα, μικρότερο μάλλον, μερίδιο από τα τεράστια υπερκέρδη που θα αποκόμιζαν τα πολυεθνικά μεγαθήρια του πετρελαίου και του φυσικού αερίου. Υποστήριζαν τότε οι θιασώτες του σχεδίου ότι η υλοποίησή του θα προσφέρει όχι μόνο ενεργειακή ασφάλεια σε Ελλάδα και Ευρωπαϊκή Ένωση αλλά και γεωστρατηγική ασφάλεια στη χώρα μας. Η τριμερής Ελλάδας, Κύπρου, Ισραήλ φάνταζε σε μερικούς ως ο απόλυτος προστάτης, πολύ περισσότερο που στην τριμερή υπήρχε και ένα τέταρτο άτυπο μέλος: οι ΗΠΑ.

Η απόλυτη προστασία, έλεγαν, της περιφερειακής σταθερότητας. Ποιος θα μπορούσε να αμφισβητήσει τα κυριαρχικά δικαιώματα της Ελλάδας, αν μέσω αυτών ετίθετο σε αμφισβήτηση ο ίδιος ο αγωγός EAST MED; Τα συμφέροντα, έλεγαν, είναι πολύ μεγάλα για να μπορέσει η Τουρκία να τα βάλει μαζί τους. Με τη γνωστή απλουστευτική λογική ο EAST MED πλασαρίστηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα ως πανάκεια για τα προβλήματα των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Ο αγωγός θα ήταν η ασπίδα προστασίας της Ελλάδας έναντι των τουρκικών απειλών και παράνομων διεκδικήσεων. Δεν εισακούστηκαν όσοι -λίγοι είναι αλήθεια- υποστήριζαν ότι ο αγωγός θα μας εμπλέξει σε κινδύνους και σε αντιπαραθέσεις τις οποίες κινδυνεύει να πληρώσει ο ελληνικός λαός, χωρίς μάλιστα να παρέχει καμιά προστασία έναντι της Τουρκίας. Ούτε το επιχείρημα ότι ο αγωγός δεν φαντάζει οικονομικά αποδοτικός έπεισε.

Και να, λοιπόν, που εγένετο φως. Οι ΗΠΑ και οι πολυεθνικές τους εγκαταλείπουν το σχέδιο για πολλαπλούς λόγους. Ο σημαντικότερος ίσως είναι ότι οι πολυεθνικές, και πρωτίστως η ίδια η EXXON, στρέφονται και σε άλλου είδους, συμπληρωματική επιχειρηματική δραστηριότητα, τη λεγόμενη “πράσινη”, που θα αποφέρει περισσότερα και ευκολότερα κέρδη. Υπάρχει όμως και ένας γεωπολιτικός λόγος που μας ενδιαφέρει άμεσα. Πρόκειται για μια κίνηση των ΗΠΑ με σκοπό να ρίξουν γέφυρες προς την Τουρκία στο πλαίσιο του ευρύτερου γεωπολιτικού παζαριού που ξεκινά από την ανατολική Μεσόγειο και τη βόρεια Αφρική και φτάνει μέχρι το Καζακστάν και την επαρχία Σιντζιάνγκ της Κίνας όπου ζει η μουσουλμανική μειονότητα των Ουιγούρων. Η τουρκική ολιγαρχία δεικδικεί διάφορους ρόλους και οι ΗΠΑ ενορχηστρώνουν και διαπραγματεύονται ανάλογα με τα δικά τους συμφέροντα και επιδιώξεις.

Πολύ φοβάμαι ότι παρόμοια κατάληξη θα έχει και το εγχείρημα καλλιέργειας σχέσεων με διάφορες αφρικανικές χώρες. Ο υπουργός εξωτερικών έχει επιδοθεί σε μια κούρσα διπλωματικών επαφών οι οποίες προφανώς εντάσσονται στον αμερικανογαλλικό σχεδιασμό για την περιοχή. Πρωτίστως, δε νομίζω ότι τιμά τη χώρα μας να εμπλέκεται στα νεοαποικιοκρατικά σχέδια ΗΠΑ και Γαλλίας. Κατά δεύτερο, στην πρώτη στροφή, αναμένει την ελληνική κυβέρνηση μια ακόμη ματαίωση, ανάλογα με τα σχέδια και τις ισορροπίες των μεγάλων δυνάμεων.

εφημ. ΤΑ ΝΕΑ, 5/1/2022

Για μια ακόμη φορά η κυβέρνηση της Τουρκίας έφερε στην επιφάνεια με ένταση το ζήτημα της αποστρατιωτικοποίησης νησιών. Πράγματι, η Συνθήκη της Λωζάνης όριζε τη μερική αποστρατιωτικοποίηση της Λέσβου, της Χίου, της Σάμου και της Ικαρίας. Η Συνθήκη του Παρισιού όριζε την ολική αποστρατιωτικοποίηση των Δωδεκανήσων.

Θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι η Τουρκία έχει δίκιο που διαμαρτύρεται για τη στρατιωτικοποίηση των νησιών. Ωστόσο, πέρα από τις νομικές αμφισβητήσεις που προκύπτουν κατά τους διεθνολόγους από την ερμηνεία των ανωτέρω Συνθηκών, υφίσταται το δικαίωμα κάθε κράτους στην αυτοάμυνα. Πρόκειται για ένα αυτονόητο δικαίωμα συνυφασμένο με την έννοια της εθνικής κυριαρχίας. Για το λόγο αυτό κατοχυρώνεται εμφατικά στο άρθρο 51 του Καταστατικού Χάρτη του Ο.Η.Ε. και, μάλιστα, υπερισχύει όποιων άλλων δεσμεύσεων έχει αναλάβει ένα κράτος στο πλαίσιο διεθνών συμφωνιών.

Θα μπορούσε παρόλα αυτά να υπάρξει αποστρατιωτικοποίηση; Και βέβαια. Αλλά μόνο υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Πρώτο, την απόσυρση της Τουρκίας από τα κατεχόμενα στην Κύπρο έτσι ώστε να δείξει έμπρακτα ότι δεν έχει επιθετικές τάσεις. Δεύτερο, με την αποδοχή του αυτονόητου δικαιώματος της Ελλάδας και της Τουρκίας για επέκταση των χωρικών υδάτων στο Αιγαίο στα 12 ν.μ. όπως ορίζει το διεθνές δίκαιο. Τρίτο, με την απόσυρση της στρατιάς του Αιγαίου που βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από τα ελληνικά νησιά.

Αν μπορούσε να βρεθεί λύση σε αυτά τα τρία ζητήματα όχι μόνο η αποστρατιωτικοποίηση των συγκεκριμένων νησιών θα ήταν εφικτή αλλά και πολλά άλλα. Θα άνοιγε για παράδειγμα εύκολα ο δρόμος για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας/ΑΟΖ ανάμεσα στα δύο κράτη. Οι όποιες διαφορές θα μπορούσαν να επιλυθούν μέσω διαλόγου, αμοιβαίων υποχωρήσεων ή και μέσω διεθνούς δικαστηρίου της Χάγης.

Ακόμη περισσότερο, σε αυτή την περίπτωση θα ήταν εφικτή αλλά και επιθυμητή όχι μόνο η από κοινού προσπάθεια για συνεκμετάλλευση των φυσικών πόρων αλλά και μια ευρύτερη και στενότερη οικονομική συνεργασία σε όλα τα επίπεδα. Πολλά θα μπορούσαν να επιτύχουν από κοινού οι δύο χώρες, σε βάση ισοτιμίας και αμοιβαίου σεβασμού της εθνικής κυριαρχίας. Θα μπορούσε για παράδειγμα να διαμορφωθεί ένα συνεκτικό πλαίσιο συνεργασίας που θα έδινε βάρος σε μια εναλλακτική περιφερειακή ανάπτυξη και που θα έθετε ως στόχους: πρώτο την από κοινού αυτοδύναμη βιομηχανική και τεχνολογική ανάπτυξη, δεύτερο τη διατροφική επάρκεια, τρίτο την εξάλειψη της φτώχειας και των βαθιών κοινωνικών ανισοτήτων και τέταρτο την από κοινού άσκηση μιας εκτός ΝΑΤΟϊκού πλαισίου, φιλειρηνικής εξωτερικής πολιτικής.

Προϋπόθεση για την έναρξη υλοποίησης ενός τέτοιου προγράμματος είναι βέβαια η ριζική αλλαγή της κοινωνικής και πολιτικής κατάστασης σε Ελλάδα και Τουρκία, μια αλλαγή που σήμερα φαντάζει ανέφικτη. Και όμως, θα άξιζε να ενεργοποιηθεί από τη διπλωματία των λαών και των κινημάτων ένα τέτοιο όραμα. Θα μπορούσε, το λιγότερο, να ασκήσει πιέσεις και να πυροδοτήσει μετατοπίσεις. Ειδικά σήμερα που η οικονομική κρίση (στην Τουρκία ιδιαίτερα) μπορεί από τη μια στιγμή στην άλλη να οδηγήσει σε κρίση διακυβέρνησης.

Ας εξετάσουμε πρώτα τα δεδομένα. Η Γερμανία είναι, ως γνωστό, βασικός οικονομικός μας εταίρος και ηγέτιδα δύναμη της ΕΕ. Κρατά σταθερά και αδιάλειπτα όχι απλώς θέση “ίσων αποστάσεων” έναντι της Ελλάδας και της Τουρκίας αλλά έμμεσα μια φιλοτουρκική στάση. Και αυτή την καθορίζουν πολύ συγκεκριμένα, μεγάλα οικονομικά συμφέροντα. Αυτό δεν είναι κάτι καινούργιο. Τονίστηκε όμως γλαφυρά από την προχτεσινή δήλωση της νέας υπουργού εξωτερικών τη Γερμανίας ότι δεν πρόλαβε να μελετήσει τους σχετικούς φακέλους και έτσι δεν μπορεί να τοποθετηθεί για το ζήτημα. Ακόμη και αν κάνει εντατικό φροντιστήριο, πάλι η θέση της Γερμανίας δεν θα αλλάξει.

Οι ΗΠΑ από την άλλη, βασικός οικονομικός και στρατιωτικός σύμμαχος της Ελλάδας κρατούν επίσης την ίδια πολιτική “ίσων αποστάσεων”. Κάποιοι επιμένουν για πολλοστή φορά να βλέπουν απομάκρυνση των ΗΠΑ από την Τουρκία. Αν δεν εξαπατούν συνειδητά, τότε θα διαψευστούν για μια ακόμη φορά. Οι ΗΠΑ δεν θα θέσουν σε κίνδυνο τα στρατηγικά τους συμφέροντα στο υπογάστριο της Ρωσίας και στην ευρύτερη Μέση Ανατολή και Κεντρική Ασία, όπου χρειάζονται την Τουρκία.

Η Ελλάδα είναι απομονωμένη και από τους αντιπάλους των συμμάχων της. Δεν μπορεί να ψέξει κανείς τον εκπρόσωπο της Ρωσίας που δήλωσε πρόσφατα: “Το πρόβλημα είναι πολύ απλό. Συγκεντρώνονται όλο και περισσότεροι στρατιώτες του ΝΑΤΟ και των ΗΠΑ στο έδαφός σας. Μεταφέρονται εκατοντάδες, χιλιάδες μονάδες στρατιωτικού εξοπλισμού μέσω της Αλεξανδρούπολης και ούτω καθεξής. Ανοίγετε νέες εγκαταστάσεις του ΝΑΤΟ και την ίδια στιγμή το ΝΑΤΟ μας κατονομάζει ως εχθρό και το ΝΑΤΟ προετοιμάζει τον βασικό σκοπό της συμμαχίας που δεν είναι άλλος από το να αναχαιτίσει τη Ρωσία. Αυτό μας ανησυχεί, πρέπει να μας καταλάβετε”. Με δυο λόγια, αν βοηθάτε στις πολεμικές προετοιμασίες εναντίον μας, πώς να σας στηρίξουμε και να ανακατευτούμε σε μια ενδονατοϊκή διαμάχη;

Ανάλογη λίγο πολύ, και για τους ίδιους λόγους, είναι η θέση της Κίνας. Όσο και αν ενοχλείται από το γεγονός ότι η Τουρκία θωπεύει τους αυτονομιστές Ουιγούρους, όσο και αν σε διπλωματικό επίπεδο τάσσεται υπέρ της εφαρμογής του διεθνούς δικαίου της θάλασσας, η πολιτική της παρέμβαση έχει όρια τα σύνορα του ΝΑΤΟ. Και εντός αυτών των συνόρων διατυπώνονται οι τουρκικές διεκδικήσεις και απειλές.

Όλες οι ελληνικές κυβερνήσεις, συνειδητά ή όχι δεν έχει σημασία, τονίζουν πάντοτε πόσο η Ελλάδα απολαμβάνει της στήριξης των συμμάχων της αλλά και ευρύτερα. Πρόκειται για μια αυταπάτη που καλλιεργείται στην κοινή γνώμη και που σε κρίσιμες στιγμές έχει πληρωθεί ακριβά. Το κυπριακό και τα Ίμια είναι οι τρανότερες αποδείξεις. Στην πραγματικότητα η Ελλαδα είναι απομονωμένη.

Χρειάζεται επομένως στροφή προς μια ανεξάρτητη εξωτερική πολιτική και τη διάρρηξη της απομόνωσης. Εκτός αν δεχόμαστε αυτό που ο εκδότης της Καθημερινής έγραφε το 1947: "Ζήτημα ανεξαρτησίας δεν υπάρχει. Υπάρχει ζήτημα ένα και μόνον: αφεντικού”.

εφημ. ΤΑ ΝΕΑ, 8/12/2021

Με την πρόσφατη επιστολή Σινιρίογλου στον ΟΗΕ αμφισβητείται ξανά η κυριαρχία νησιών του Αιγαίου, παρότι με σαφήνεια η Συνθήκη της Λωζάννης (άρθρα 12, 16) ξεκαθάριζε ότι στην Τουρκία περιέρχονται μόνο τα νησιά Ίμβρος, Τένεδος, Λαγούσες και όσα βρίσκονταν εντός 3 μιλίων από τις τουρκικές ακτές και δεν παραχωρούνταν ρητά στην Ελλάδα. Σε ότι αφορά τα Δωδεκάννησα, από την ιταλοτουρκική Συνθήκη του 1932 και τη Συνθήκη του Παρισιού του 1947 προκύπτει χωρίς αμφιβολία ότι τα νησιά περιήλθαν στην ελληνική επικράτεια αφού η Ελλάδα υπήρξε ο καθολικός διάδοχος της Ιταλίας στην περιοχή.

Η Τουρκία κατηγορεί επίσης την Ελλάδα ότι έχει εξοπλίσει τα νησιά παρότι οι σχετικές Συνθήκες δεν το επιτρέπουν. Πράγματι, η Συνθήκη της Λωζάννης όριζε τη μερική αποστρατιωτικοποίηση της Λέσβου, της Χίου, της Σάμου και της Ικαρίας. Η Συνθήκη του Παρισιού όριζε την ολική αποστρατιωτικοποίηση των Δωδεκαννήσων. Ωστόσο, με βάση το διεθνές δίκαιο, υφίσταται και μάλιστα υπερέχει το δικαίωμα κάθε κράτους στην αυτοάμυνα. Πρόκειται για ένα αυτονόητο δικαίωμα συνυφασμένο με την έννοια της εθνικής κυριαρχίας. Για το λόγο αυτό κατοχυρώνεται εμφατικά στο άρθρο 51 του Καταστατικού Χάρτη του ΟΗΕ και, μάλιστα, υπερισχύει όποιων άλλων δεσμεύσεων έχει αναλάβει ένα κράτος στο πλαίσιο διεθνών συμφωνιών. Αυτό ενισχύεται, αν λάβει κανείς υπόψη την πραγματική κατάσταση των διαρκών απειλών της Τουρκίας καθώς και της ιστορικά πρόσφατης εισβολής και συνεχιζόμενης κατοχής μέρους της Κύπρου.

Το πραγματικό πρόβλημα όμως είναι άλλο. Είναι ότι, τη στιγμή που το καθεστώς Ερντογάν συνεχίζει απτόητο να προωθεί τις παράνομες αξιώσεις του, η ελληνική κυβέρνηση, τυφλωμένη θαρρείς από άνομα συμφέροντα, περί άλλα τυρβάζει. Στέλνει πυραύλους στη Σαουδική Αραβία, ετοιμάζεται να στείλει στρατιώτες στην υποσαχάρια Αφρική! Συνεχίζει τη δική της επικίνδυνη κούρσα, παρέχοντας “γη και ύδωρ” στις ΗΠΑ. Επιτρέπει, και μάλιστα με τυμπανοκρουσίες, τη μεταφορά αμερικανικού στρατιωτικού προσωπικού και οπλικών συστημάτων μέσω της Αλεξανδρούπολης.

Πρόκειται για πρόκληση σε βάρος της Ρωσίας και ας το αρνήθηκε αυτό με κουτοπονηριά ο υπουργός Άμυνας. Οι ΗΠΑ σφίγγουν τον κλοιό γύρω από τη Ρωσία και την Κίνα, ανεβάζουν την ένταση στο διεθνές σκηνικό, ασκούν στρατιωτικές πιέσεις για να μην χάσουν την παγκόσμια πρωτοκαθεδρία. Η συμμετοχή της χώρας μας σε αυτή την κλιμάκωση εκθέτει σε ανεπανόρθωτους κινδύνους τον ελληνικό λαό αλλά και τη διεθνή ειρήνη. Ποιός έχει το δικαίωμα, με τόση ευκολία να παίζει με τη φωτιά ενός ολοκαυτώματος; Υπερβολή; Οι πρωτεργάτες του α’ παγκοσμίου πολέμου, όταν ξεκίνησε, θεωρούσαν ότι θα διαρκέσει λίγες βδομάδες και όχι 4 χρόνια με κόστος 10 εκατομμύρια νεκρούς.

Οι επιστολές της τουρκικής διπλωματίας, τρεις στον αριθμό, καλό θα ήταν να μας αφυπνίσουν. Μια Ελλάδα ουδέτερη, έξω από κάθε στρατιωτικό συνασπισμό, μπορεί να συμβάλλει στην ειρήνη και να προασπίσει αποτελεσματικότερα την κυριαρχία της. Το ΝΑΤΟ δεν μας προστάτεψε ποτέ όταν χρειάστηκε.

εφημ. Documento/Hot doc History, 5/12/2021

Η μετάβαση από τη δικτατορία στη δημοκρατία σημαδεύτηκε από την προσπάθεια των εγχώριων κύκλων της οικονομικής και πολιτικής ολιγαρχίας αλλά και των ΗΠΑ να ελέγξουν και χαλιναγωγήσουν τη λαϊκή δυσαρέσκεια. Η οργή του λαού είχε κορυφωθεί εξαιτίας της προδοσίας της Κύπρου από τη χούντα, των μεγάλων άλυτων κοινωνικών προβλημάτων, τη διαφθορά των χουντικών, τη σωρεία σκανδάλων, την καταπίεση που κορυφώθηκε με τη σφαγή στο Πολυτεχνείο¹. Οι ΗΠΑ φοβούνταν ιδίως το ενδεχόμενο να ξεσπάσουν ανεξέλεγκτες καταστάσεις και να χαθεί η Ελλάδα από την επιρροή του δυτικού μπλοκ. Οι αμερικανοί είχαν έτοιμα ακόμη και σχέδια εκκένωσης των στρατιωτικών τους βάσεων².

Και έτσι επιβεβαιώθηκε ακόμη μια φορά εκείνο που είχε πει το 1841 ο τότε πρέσβης της Βρετανίας στην Ελλάδα: “μια πραγματικά ανεξάρτητη Ελλάδα αποτελεί παραλογισμό”³. Γι’ αυτό, οι ΗΠΑ, όπως πρώτα ενορχήστρωσαν τη δικτατορία και την προδοσία της Κύπρου, στη συνέχεια ενορχήστρωσαν τη μετάβαση σε μια ελεγχόμενη δημοκρατία. Δεν είναι τυχαίο ότι η πτώση της δικτατορικής κυβέρνησης προαναγγέλθηκε ουσιαστικά μια μέρα πριν σε συνέντευξη τύπου του Χ. Κίνινγκερ. Τώρα πλέον είναι γνωστές λεπτομέρειες για τις συναντήσεις αξιωματούχων των ΗΠΑ με οικονομικούς και πολιτικούς παράγοντες (Κ. Καραμανλής, συγκεκριμένοι βιομήχανοι και εφοπλιστές, Α. Παπανδρέου κλπ) για να προετοιμάσουν τις εξελίξεις⁴. Ακόμη και η έξοδος της Ελλάδας από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ από την μεταβατική κυβέρνηση εθνικής ενότητας εντασσόταν στην προσπάθεια εκτόνωσης της λαϊκής δυσαρέσκειας.

Υπό το κλίμα αυτό διαμορφώθηκαν τα βασικά χαρακτηριστικά που διακρίνουν αυτή την πρώτη περίοδο μετά την πτώση της χούντας και που χαρακτήρισαν την μεταπολίτευση. Έθεσαν κατά κάποιο τρόπο και τα θεμέλια της κρίσης που διανύουμε από το 2009 και έπειτα.

Η οριοθέτηση του πολιτικού συστήματος

Το πρώτο χαρακτηριστικό αφορούσε στην οικοδόμηση ενός πολιτικού συστήματος το οποίο ήταν βέβαια σαφώς δημοκρατικότερο της μετεμφυλιακής περιόδου αλλά από την άλλη δεν έπαυε να έχει στοιχεία αντιδημοκρατικά και αυταρχικά. Το κύριο αυτό χαρακτηριστικό αποτυπώθηκε με τον πιο καθαρό τρόπο στο ίδιο το Σύνταγμα του 1975 και στη διαμόρφωση του κρατικού μηχανισμού αμέσως μετά την πτώση της δικτατορίας.

Η τάση φάνηκε ήδη με την υιοθέτηση της Συντακτικής Πράξης της 1/8/1974 “Περί αποκαταστάσεως της δημοκρατικής νομιμότητος και ρυθμίσεως θεμάτων του δημοσίου βίου μέχρι του οριστικού καθορισμού του πολιτεύματος και της καταρτίσεως νέου Συντάγματος της Χώρας”. Εκεί στο άρθρο 1 καθοριζόταν ότι επανερχόταν σε ισχύ το Σύνταγμα του 1952 πλην των διατάξεων που αφορούσαν στη μορφή του πολιτεύματος⁵.

Δεν είναι καθόλου τυχαία η επιλογή. Θα μπορούσαν να υπάρξουν εναλλακτικές επιλογές όπως για παράδειγμα να υιοθετηθεί προσωρινά ένα μέρος των διατάξεων του προγενέστερου αλλά πιο δημοκρατικού Συντάγματος, εκείνου της αβασίλευτης Δημοκρατίας του 1927. Με την επιλογή όμως του Συντάγματος του 1952 γινόταν προσπάθεια να οριοθετηθούν οι εξελίξεις. Υπογραμμιζόταν η συνέχεια του πολιτικού συστήματος, παρά την όποια ασυνέχεια λόγω της νομιμοποίησης του ΚΚΕ και των πολιτικών κομμάτων μέσω του ν.δ. 59/1974 “περί συστάσεως και επαναλειτουργίας πολιτικών κομμάτων”.

Το Σύνταγμα του 1952 ήταν βαθιά αντιδημοκρατικό, καρπός των μετεμφυλιοπολεμικών συνθηκών. Ήταν ένα Σύνταγμα που εκτός των άλλων, δεν κατοχύρωνε το δικαίωμα στην απεργία, την απαγόρευε ρητά για τους δημοσίους υπαλλήλους, έθετε δρακόντειους περιορισμούς στο δικαίωμα του συνδικαλισμού και όριζε στο άρθρο 100 ότι “ιδεολογίαι σκοπούσαι την δια βιαίων μέσων ανατροπήν του υφισταμένου πολιτειακού ή κοινωνικού καθεστώτος αντίκεινται απολύτως προς την ιδιότητα του δημοσίου υπαλλήλου”.

Η Συντακτική Πράξη του 1974 εξαιρούσε από την επαναφορά τις διατάξεις περί πολιτεύματος. Ο βασιλικός θεσμός, πηγή αντιδημοκρατικών και αντισυνταγματικών παρεμβάσεων και σύμβολο της ξένης παρέμβασης, είχε τόσο φθαρεί στη συνείδηση του λαού ώστε ήταν αδύνατο να επανέλθει μετά τη δικτατορία. Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι κάποιοι παράγοντες του Λευκού Οίκου πρότειναν την επαναφορά του βασιλιά αλλά δεν εισακούστηκαν από τις αρμόδιες υπηρεσίες των ΗΠΑ⁶. Η θυσία του βασιλικού θεσμού ήταν προαποφασισμένη, μια παραχώρηση στην οργισμένη κοινή γνώμη.

Στο ίδιο πνεύμα βρισκόταν η οριοθέτηση της διαδικασίας ψήφισης νέου Συντάγματος ως αναθεωρητικής. Τι σήμαινε αυτό; Αποκλείστηκε δηλαδή η σύγκληση Συντακτικής Συνέλευσης η οποία θα μπορούσε να υιοθετήσει ένα εντελώς νέο Σύνταγμα και, θεωρητικά τουλάχιστον, να απομακρυνθεί κατά πολύ από το Σύνταγμα του 1952, ακόμη και από τα πρότυπα της αστικής δημοκρατίας προς πιο ριζοσπαστικές κατευθύνσεις. Ας μην ξεχνάμε, για παράδειγμα, ότι το πρώτο Σύνταγμα της Πορτογαλίας (1976), που υιοθετήθηκε μετά την επανάσταση των γαριφάλων και την πτώση της εκεί δικτατορίας, ήταν εξαιρετικά ριζοσπαστικό. Προέβλεπε εθνικοποίηση των στρατηγικής σημασίας επιχειρήσεων και μια σειρά άλλες ριζοσπαστικού ακόμη και επαναστατικού περιεχομένου διατάξεις⁷.

Αυτή ακριβώς την προοπτική ήθελαν οι κυβερνώντες να αποφύγουν. Παρότι υπήρξαν φωνές για σύγκληση Συντακτικής Συνέλευσης, ακολουθήθηκε μια ψευδοαναθεωρητική διαδικασία. Στην πραγματικότητα ήταν μια “συντακτική με περιορισμένη εντολή” καθώς στις θεμελιώδεις διατάξεις του περί πολιτεύματος (βασιλευόμενη δημοκρατία) απομακρύνθηκαν από το Σύνταγμα του 1952⁸. Ούτε η διαδικασία αναθεώρησης που όριζε το Σύνταγμα του 1952 ακολουθήθηκε. Ανάλογη εμπειρία είχε η χώρα μας το 1911. Έγινε και τότε αναθεώρηση του Συντάγματος και όχι Συντακτική Συνέλευση, όπως απαιτούσε ο λαός από τον Βενιζέλο στη συγκέντρωση στην πλατεία Συντάγματος⁹. Ο σκοπός τότε ήταν να μην ριζοσπαστικοποιηθεί η διαδικασία και αμφισβητηθεί ο πυρήνας του πολιτεύματος, δηλαδή η μοναρχία, ο τοποτηρητής και εκφραστής των ξένων και εγχώριων μεγάλων συμφερόντων.

Η οριοθέτηση του οικονομικού συστήματος

Πιο χαρακτηριστική είναι η οριοθέτηση του οικονομικού συστήματος. Η πρόνοια της Συντακτικής Πράξης ήταν να κατοχυρωθεί όχι απλά η μακροημέρευση του κυρίαρχου οικονομικού συτήματος αλλά κάποιες ειδικότερες πλευρές του που χαρακτήριζαν και χαρακτηρίζουν τη χώρα μας.

Έτσι, από τα μόλις 15 άρθρα της Συντακτικής Πράξης της 1/8/1974, το ένα (άρθρο 9) φρόντιζε να διατηρήσει ρητά σε εφαρμογή το άρθρο 112 του Συντάγματος του 1952. Γιατί υπήρχε αυτή η ιδιαίτερη, ειδική μέριμνα και σπουδή; Γιατί απλούστατα το άρθρο 112 ήταν εκείνο που κατοχύρωνε συνταγματικά (και όχι μόνο σε επίπεδο κοινού νόμου) τα σκανδαλώδη φορολογικά και άλλα προνόμια του ξένου και του εφοπλιστικού κεφαλαίου.

Το αυταρχικό Σύνταγμα του 1975

Ακριβώς για τους παραπάνω λόγους το πρώτο σχέδιο Συντάγματος που έφερε στη δημοσιότητα η κυβέρνηση της ΝΔ, περιελάμβανε πολλές διατάξεις από τα χουντικά “συνταγματικά” κείμενα του 1968 και του 1973. Παρά το γεγονός ότι στη διάρκεια της συζήτησης έγιναν βελτιωτικές παρεμβάσεις και αφαιρέθηκαν πολλές από αυτές, παρέμεινε ο αυταρχικός προσανατολισμός του Συντάγματος. Δεν μετεβλήθη κατά βάση ούτε στις επόμενες αναθεωρήσεις. Αυτός εντοπίζεται σε τέσσερεις κυρίως άξονες.

Πρώτος άξονας

Καθορίζει συνταγματικά μια μειωμένη εθνική κυριαρχία. Αυτό γίνεται με δυο τρόπους. Πρώτα με την παροχή δυνατότητας για εγκαθίδρυση ξένων στρατιωτικών βάσεων στο έδαφος της χώρας στο άρθρο 27 παρ. 2. Πρόκειται βέβαια για ζήτημα που ταλάνιζε την πατρίδα μας και πριν το Σύνταγμα του 1975. Εξακολουθεί και σήμερα να απασχολεί ιδίως με τις πρόσφατες ελληνοαμερικανικές συμφωνίες οι οποίες παραβιάζουν το Σύνταγμα καθώς δίνουν αόριστες ευχέρειες για την αξιοποίηση στρατιωτικών και πολιτικών εγκαταστάσεων ανά την επικράτεια.

Δεύτερο, με τη δυνατότητα που δίνει το άρθρο 28 για παραχώρηση συνταγματικών αρμοδιοτήτων σε όργανα διεθνών οργανισμών και τον περιορισμό της εθνικής κυριαρχίας. Είναι ενδεικτικό ότι η τότε κυβερνητική πλειοψηφία αρνήθηκε τις προτάσεις της αντιπολίτευσης (που περιελάμβανε από την Ενωση Κέντρου και το ΠΑΣΟΚ μέχρι το ΚΚΕ και την ΕΔΑ), η οποία πρότεινε να επιτρέπεται η παραχώρηση μόνο με αυξημένη πλειοψηφία 2/3. Οι συνέπειες είναι γνωστές: επιβολή της ευρωενωσιακής νομοθεσίας στη χώρα μας, συρρίκνωση και καταστροφή των παραγωγικών της δυνατοτήτων, κρίση χρέους, επιτροπεία από την ΕΕ και το ΔΝΤ.

Δεύτερος άξονας

Δεν κατοχυρώθηκε συνταγματικά το εκλογικό σύστημα της απλής αναλογικής. Οι πρώτες κιόλας εκλογές που διοργανώθηκαν μετά την πτώση της χούντας έγιναν με καλπονοθευτικό εκλογικό σύστημα. Η αλλοίωση της βούλησης του εκλογικού σώματος μέσω των διάφορων εκλογικών συστημάτων συνοδεύει αδιάλειπτα το πολιτικό μας σύστημα. Διαμορφώνει μειοψηφίες κάτω του 50% σε κυβερνητικές πλειοψηφίες - δυνάστες της Βουλής και του λαού.

Εγκαθιδρύει μια ισχυρή εκτελεστική εξουσία σε βάρος της Βουλής και των αντιπροσώπων του λαού. Αυτός ήταν μάλιστα ένας από τους κεντρικούς και ανοιχτά διατυπωμένους στόχους της αναθεωρητικής πλειοψηφίας¹⁰. Παρά το γεγονός ότι με την αναθεώρηση του 1986 αμβλύνθηκαν κάποιες πλευρές με την αφαίρεση των υπερεξουσιών του Προέδρου της Δημοκρατίας, το πρόβλημα παραμένει. Το πρωθυπουργοκεντρικό μοντέλο και οι πανίσχυρες κυβερνήσεις δυσκολεύουν τον πραγματικό κοινοβουλευτικό έλεγχο και ακόμη περισσότερο τον λαϊκό έλεγχο.

Τρίτος άξονας

Στον τομέα των δικαιωμάτων, παρότι το Σύνταγμα του 1975 βρίσκεται μπροστά σε σχέση με εκείνο του 1952, ωστόσο σημαδεύτηκε και αυτό από τη λογική των περιορισμών έναντι του μη ανοιχτά πλέον ομολογημένου “εχθρού λαού”. Δεν είναι έτσι τυχαίοι οι περιορισμοί στο απεργιακό δικαίωμα που ενεγράφησαν στο άρθρο 23 ούτε οι περιορισμοί στο δικαίωμα στη συνάθροιση του άρθρου 11. Στο επίπεδο των κοινωνικών δικαιωμάτων επίσης το Σύνταγμα αποδείχθηκε φειδωλό σε σχέση με τις ανάγκες και τις δυνατότητες της εποχής.

Τέταρτος άξονας

Στα ζητήματα της οικονομίας το Σύνταγμα ακολουθούσε την πεπατημένη. Κατοχύρωνε τα προνόμια του ξένου και εφοπλιστικού κεφαλαίου στο άρθρο 107. Στο άρθρο 106 προέβλεπε απλώς τη δυνατότητα εξαγοράς επιχειρήσεων που έχουν χαρακτήρα μονοπωλίου ή κοινωφελή. Στην πραγματικότητα, όποιες κρατικοποιήσεις έγιναν την πρώτη περίοδο διακυβέρνησης Καραμανλή ή Παπανδρέου, είχαν στόχο τη μεταφορά των χρεών και των βαρών στο δημόσιο και την αντίστοιχη διάσωση των μεγαλοεπιχειρηματιών. Όπως τόνιζε στο αντισχέδιο Συντάγματος που κατέθεσε τότε το ΠΑΣΟΚ, το Σύνταγμα “θεωρεί σαν επιβεβλημένη και διατηρητέα την καπιταλιστική μορφή οργάνωσης της οικονομίας μας και μάλιστα στην πιο ανεξέλεγκτη μορφή της”.

Δεν υπήρξε πρόνοια ώστε ο δημόσιος τομέας να λειτουργήσει ως ατμομηχανή της οικονομικής ανάπτυξης και της ριζικής άμβλυνσης των κοινωνικών ανισοτήτων. Αντίθετα, για παράδειγμα, το Πορτογαλικό Σύνταγμα του 1976 προέβλεπε την εθνικοποίηση επιχειρήσεων, το σχεδιασμό της οικονομικής ανάπτυξης και την πειθαρχία στις ξένες επενδύσεις με κριτήρια τα συμφέροντα των εργαζομένων και τη βελτίωση των συνθηκών ζωής τους.

Η περιορισμένη αποχουντοποίηση

Στο καίριο και ακανθώδες ζήτημα της εκκαθάρισης του κρατικού μηχανισμού από τους πραξικοπηματίες και τους συνεργάτες τους, ακολουθήθηκε στην ουσία η προτροπή του Κ. Τσάτσου, στενού συνεργάτη του Κ. Καραμανλή, που έπαιξε σημαντικό ρόλο στη σύνταξη του Συντάγματος του 1975. Απευθυνόμενος σε βουλευτές της ΕΔΑ το 1958 (όταν η ΕΔΑ έγινε αξιωματική αντιπολίτευση) ο Κ. Τσάτσος είχε πει: “Δεν πρόκειται να σταυρώσουμε τα χέρια και να παραδοθούμε. Θα σας αντιμετωπίσωμε με τα Σώματα Ασφαλείας και τα άλλα όργανα του κράτους”¹¹.

Στη λογική αυτή η αποχουντοποίηση ήταν εξαιρετικά περιορισμένη. Ακόμη και οι κορυφαίοι αξιωματικοί των ενόπλων δυνάμεων την εποχή της χούντας (Γκιζίκης, Μπονάνος κλπ) έμειναν στο απυρόβλητο σε μια μη ομολογημένη συμφωνία με την κυβέρνηση Καραμανλή¹². Λίγοι χουντικοί δικάστηκαν και λίγοι απομακρύνθηκαν από τις θέσεις τους στον κρατικό μηχανισμό. Κάπως μεγαλύτερη ήταν η αποχουντοποίηση μόνο στα πανεπιστήμια λόγω της μεγάλης πίεσης και του ρόλου του φοιτητικού κινήματος. Οι ίδιοι οι αρχιπραξικοπηματίες έπεσαν ουσιαστικά στα μαλακά όταν ο τότε πρωθυπουργός μετέτρεψε τη θανατική ποινή τους σε ισόβια.

Σε όλη τη μεταπολιτευτική περίοδο έρχονταν κατά καιρούς στην επιφάνεια της δημοσιότητας τα διάφορα χουντικά “σταγονίδια”. Είναι η σκληρή εφεδρεία της κυρίαρχης τάξης που ανασύρεται με τον ένα ή άλλο τρόπο σε περιόδους κρίσεων. Μετά την κρίση του 2009 γνωρίσαμε το φαινόμενο της έξαρσης του νεοναζισμού και των διασυνδέσεών του με τον κρατικό μηχανισμό, ιδίως με τα σώματα ασφαλείας καμιά φορά ακόμη και με τη Δικαιοσύνη. Στην ίδια προβληματική εντάσσονται τα φαινόμενα παραβατικότητας και ατιμωρησίας των αστυνομικών που ιδιαίτερα τελευταία γνωρίζουν έξαρση.

Γενικότερα, το Σύνταγμα του 1975/86/01/19 αποτελεί μέρος του σύγχρονου κοινωνικο-οικονομικού και πολιτικού μας προβλήματος. Η ιδέα μιας Συντακτικής Συνέλευσης για την υιοθέτηση ενός ριζοσπαστικά δημοκρατικού νέου Συντάγματος, που θα άνοιγε νέους δρόμους, θα άξιζε να μας απασχολήσει κάποια στιγμή¹³.