Εφημερίδα των Συντακτών (στο ένθετο Η μεταπολίτευση των “κάτω”, τ.B), 28-29/9/2024
Το φιλειρηνικό κίνημα στη χώρα μας εμφανίστηκε πολύ πριν τη μεταπολίτευση και αντιμετώπισε σκληρές διώξεις. Το 1951 ο Νίκος Νικηφορίδης οδηγήθηκε στο εκτελεστικό απόσπασμα επειδή συγκέντρωνε υπογραφές κάτω από την Έκκληση της Στοκχόλμης για την απαγόρευση και κατάργηση των πυρηνικών όπλων.
Ο βασικός οργανωτικός φορέας του κινήματος υπήρξε η Ελληνική Επιτροπή για τη Διεθνή Ύφεση και Ειρήνη (ΕΕΔΥΕ) που ιδρύθηκε το 1955. Ο πυρήνας του φιλειρηνικού κινήματος υπήρξε ο κόσμος της Αριστεράς, της ΕΔΑ και του παράνομου ΚΚΕ. Παράλληλα η ΕΕΔΥΕ επιδίωκε τη συσπείρωση ευρύτερων δυνάμεων. Για το λόγο αυτό εξάλλου πρώτος πρόεδρός της υπήρξε ο Ανδρέας Ζάκας, υφυπουργός Εργασίας τη δύσκολη εμφυλιοπολεμική περίοδο 1945-1946.
Τα βασικά αιτήματα της εποχής ήταν η απομάκρυνση των αμερικανικών βάσεων και των πυρηνικών, η δημιουργία στα Βαλκάνια μιας αποπυρηνικοποιημένης ζώνης ειρήνης. Ήδη τη δεκαετία του 1960 το φιλειρηνικό κίνημα είχε αποκτήσει μαζικό χαρακτήτα παρά την αστυνομική καταστολή και τις απαγορεύσεις. Ιστορική έμεινε η 1η Μαραθώνια πορεία Ειρήνης. Παρότι απαγορεύθηκε, συνελήφθησαν 2000 διαδηλωτές και τραυματίστηκαν άλλοι 300, πραγματοποιήθηκε τελικά στις 21 Απριλίου 1963 από τους Γρηγόρη Λαμπράκη, Ανδρέα Μαμμωνά, Παντελή Γούτη και Μπάμπη Παπαδόπουλο. Ο Γρηγόρης Λαμπράκης, αντιπρόεδρος της ΕΕΔΥΕ και συνεργαζόμενος βουλευτής με την ΕΔΑ δολοφονήθηκε, όπως είναι γνωστό, ένα μήνα αργότερα.
Η πρώτη περίοδος (1974-1981)
Το φιλειρηνικό κίνημα επανήλθε πιο μαζικό και μαχητικό μετά την πτώση της δικτατορίας. Διακρίνεται εδώ μια πρώτη φάση ανάπτυξης του φιλειρηνικού κινήματος κατά την οποία συστρατεύθηκαν χιλιάδες λαού από ευρύτερο ιδεολογικο-πολιτικό φάσμα. Συμμετείχαν με τον ένα ή άλλο τρόπο και σημαντικές προσωπικότητες της επιστήμης και του πολιτισμού ανάμεσά τους ο Μίκης Θεοδωράκης, ο ακαδημαϊκός Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος, ο Γιάννης Ρίτσος, η Μελίνα Μερκούρη, η Αθηνά Παναγούλη και πολλοί άλλοι. Την περίοδο 1976-78 ξετυλίχθηκε η παγκόσμια καμπάνια για τη συγκέντρωση υπογραφών κάτω από τη «Νέα Έκκληση της Στοκχόλμης», που έγινε με την ευκαιρία της Α΄ Συνόδου του ΟΗΕ για τον Αφοπλισμό. Συγκεντρώθηκαν 1.500.000 υπογραφές στην Ελλάδα και 700 εκατ. σε όλο τον κόσμο.
Πιο έντονα από κάθε άλλη φορά ετέθη το ζήτημα της απομάκρυνσης των ξένων βάσεων και των πυρηνικών από τη χώρα καθώς και το αίτημα της εξόδου της Ελλάδας από το ΝΑΤΟ. Αυτή υπήρξε η βασική διεκδίκηση της περιόδου. Η εμπειρία της επτάχρονης δικτατορίας και η τραγωδία της Κύπρου, ο σχετικός ρόλος των βάσεων και του ΝΑΤΟ στην επιβολή της χούντας και στην προδοσία της Κύπρου, είχαν καταδείξει με πολύ ξεκάθαρο τρόπο την ανάγκη αυτή.
Ήταν τέτοια η δυναμική του κινήματος που ακόμη και κεντρώοι πολιτικοί, όπως ο Ι. Ζίγδης, δήλωναν περιστασιακά ότι τάσσονταν υπέρ της απομάκρυνσης από το ΝΑΤΟ καθώς “δια της στρατιωτικής αποστολής, ως γνωστόν, εξησφαλίσθη ο άμεσος έλεγχος των ελληνικών μονάδων υπό των Αμερικανών, η διαφθορά συνειδήσεων και η κατασκευή πρακτόρων”. Ήταν τόσο έντονα τα αισθήματα του ελληνικού λαού που η κυβέρνηση Καραμανλή το 1974, προκειμένου να εκτονώσει τη λαϊκή οργή, αναγκάστηκε να δηλώσει ότι η Ελλάδα αποχωρεί από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ. Ακόμη και ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος παραδέχθηκε αυτοκριτικά στη Βουλή λίγα χρόνια αργότερα: “Δεν θεωρώ πια αναγκαία την ύπαρξη αμερικανικών βάσεων στην Ελλάδα. Οι αμερικανικές βάσεις δεν αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο από Ανατολάς. Αν σημειωθεί μια παγκόσμια σύρραξη, το μόνο που θα κάνουν είναι να μας εκθέτουν σε καταστροφή”1.
Το αίτημα της εξόδου από το ΝΑΤΟ ήταν σημαντικό όχι μόνο για τις εσωτερικές εξελίξεις αλλά και για τη διεθνή ειρήνη. Οι βάσεις είχαν επανειλημμένα χρησιμοποιηθεί για επιθετικές ενέργειες σε βάρος των Αραβικών λαών στη Μεσόγειο και στην ευρύτερη Μέση Ανατολή (Ιράν, Λίβανος, Παλαιστίνη, Αίγυπτος, Λιβύη, Συρία κά.) και βέβαια συντελούσαν στη διατήρηση της επικίνδυνης (και πυρηνικής) αντιπαράθεσης με τις σοσιαλιστικές χώρες.
Παράλληλα το φιλειρηνικό κίνημα ανέπτυξε πλούσια δραστηριότητα για να καλλιεργήσει τη φιλία ανάμεσα στον ελληνικό και τουρκικό λαό. Η ελληνοτουρκική φιλία γινόταν αντιληπτή, και ορθά, ως σημαντικός μοχλός για την ειρήνη στο Αιγαίο αλλά και για την προάσπιση των κυριαρχικών δικαιωμάτων της Ελλάδας. Η φιλία των δύο λαών και η ανάπτυξη της συνεργασίας ανάμεσα στα συνδικάτα, σε άλλες συνδικαλιστικές ενώσεις, επιστημονικούς φορείς, προοδευτικές δημοτικές αρχές, καλλιτέχνες, διανούμενους υπήρξε πολύ σημαντική και συνέβαλε στην αναχαίτιση της επιθετικότητας του αντιδραστικού καθεστώτος της Αγκυρας.
Η δεύτερη περίοδος (1981-1990)
Μια δεύτερη περίοδος άνοιξε για το φιλειρηνικό κίνημα τη δεκαετία του 1980. Αυτή σημαδεύτηκε από τη στροφή του ΠΑΣΟΚ, το οποίο ως κυβέρνηση πια εγκατέλειψε το στόχο της απομάκρυνσης των ξένων βάσεων και της εξόδου της Ελλάδας από το ΝΑΤΟ. Η κυβέρνηση υπέγραψε τη συμφωνία παραμονής των βάσεων και αρνήθηκε ακόμη και την πρόταση του ΚΚΕ για δημοψήφισμα. Υποστήριζε υποκριτικά ότι με το πέρας της πενταετίας οι βάσεις δήθεν θα απομακρύνονταν. Η πολιτική αυτή στροφή, παρότι προκάλεσε αντιδράσεις στο εσωτερικό του ΠΑΣΟΚ, επέδρασε σε ένα τμήμα της κοινωνίας προσανατολίζοντάς το σε αντίστοιχες πολιτικές αντιλήψεις συμβιβασμού.
Δεν είναι άσχετο το γεγονός ότι και σε οργανωτικό επίπεδο υπήρξαν δυο διασπαστικές κινήσεις. Το 1981 δημιουργήθηκαν η Αδέσμευτη Κίνηση ειρήνης (ΑΚΕ), με πρωτοβουλία στελεχών του ΚΚΕ Εσωτερικού και η Κίνηση για την Ειρήνη, τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και την Εθνική Ανεξαρτησία (ΚΕΑΔΕΑ), με πρωτοβουλία στελεχών του ΠΑΣΟΚ. Η ΑΚΕ προσανατολίστηκε σε μια αντίληψη ίσων αποστάσεων από ΗΠΑ και ΕΣΣΔ υποβαθμίζοντας αντικειμενικά την επιθετικότητα του ΝΑΤΟ, που εκφράστηκε τη δεκαετία του 1980 και με την εγκατάσταση σύγχρονων πυρηνικών πυραύλων Κρουζ και Πέρσινγκ στην Ευρώπη. Η ΚΕΑΔΕΑ από την άλλη, υιοθέτησε την επιχειρηματολογία της κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ ότι δήθεν οι βάσεις θα απομακρυνθούν μετά την πενταετία από την υπογραφή της συμφωνίας.
Μοιραία το φιλειρηνικό κίνημα σε ένα βαθμό αποδυναμώθηκε. Παρά τις δυσκολίες συνέχισε τη δράση του στις τρεις κατευθύνσεις: απομάκρυνση των βάσεων και έξοδος από το ΝΑΤΟ, ελληνοτουρκική φιλία, ειρηνικά Βαλκάνια χωρίς πυρηνικά. Οι διαδηλώσεις έξω από την πρεσβεία των ΗΠΑ και τις διάφορες στρατιωτικές βάσεις τους συνεχίστηκαν.
Η τρίτη περίοδος (1990 και μετά)
Η τρίτη, σύγχρονη περίοδος ξεκίνησε περί το 1990 μετά την παλινόρθωση του καπιταλισμού στην Ανατολική Ευρώπη. Ο ψυχρός πόλεμος έληξε και τη θέση του διαδέχθηκε μια περίοδος μονοκρατορίας των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ.
Παρά το γεγονός ότι καλλιεργήθηκαν παντοιοτρόπως αυταπάτες ότι δήθεν η ανθρωπότητα εισήλθε σε μια περίοδο ειρήνης και δημοκρατίας, η πραγματικότητα έδειξε το ακριβώς αντίθετο. Η επιθετικότητα των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων, πρωτίστως των ΗΠΑ, αυξήθηκε καθώς πλέον δεν υπήρχε αντίπαλο δέος. Πόλεμοι και επεμβάσεις ξέσπασαν ανά τον κόσμο: Ιράκ, Αφγανιστάν, Λιβύη, Συρία, Παλαιστίνη αλλά και στην ίδια την ευρωπαϊκή ήπειρο και τη γειτονιά μας με την υπόθαλψη των εθνικισμών στη Γιουγκοσλαβία που κορυφώθηκε με τη ΝΑΤΟϊκή επέμβαση για τη δημιουργία προτεκτοράτου στο Κόσοβο το 1999. Οι ποικιλόμορφες αντιδράσεις του φιλειρηνικού κινήματος υπήρξαν συνεχείς. Ιστορική υπήρξε η διαδήλωση πολλών χιλιάδων ανθρώπων που οργάνωσε η ΕΕΔΥΕ αλλά και άλλοι φορείς κατά την επίσκεψη Κλίντον στην Ελλάδα το Νοέμβριο του 1999.
Σε όλες αυτές τις στρατιωτικές επεμβάσεις ο ρόλος των αμερικανικών βάσεων στο ελληνικό έδαφος διαδραμάτισε και πάλι σημαντικό ρόλο. Ειδικά στην περίπτωση του Κοσόβου, η διέλευση ΝΑΤΟϊκών στρατευμάτων από το έδαφος της Ελλάδας, που έγινε μάλιστα κατά παραβίαση του άρθρου 27 παρ. 2 του Συντάγματος (καθώς δεν ψηφίστηκε ειδικός νόμος), προκάλεσε μεγάλες λαϊκές αντιδράσεις.
Οι σημερινές προκλήσεις
Στην παρούσα ιστορική συγκυρία το φιλειρηνικό κίνημα είναι πιο αναγκαίο από κάθε άλλη φορά. Αναδύεται η ανάγκη της ισχυροποίησής του και των ενωτικών ποικιλόμορφων δράσεων. Τα αιτήματα της μη εμπλοκής της χώρας μας στους πολεμικούς τυχοδιωκτισμούς του ΝΑΤΟ και της γοργά στρατιωτικοποιούμενης ΕΕ, η κατάργηση των βάσεων και κάθε είδους διευκολύνσεων γίνονται κάθε μέρα ολοένα και πιο ζωτικής σημασίας για την ειρήνη στην περιοχή μας.
Η συμμετοχή της Ελλάδας στον πόλεμο που διεξάγει το ΝΑΤΟ με τη Ρωσία στην Ουκρανία μπορεί να αποδειχθεί καταστροφική τόσο για τον ελληνικό λαό όσο και για την ανθρωπότητα σε περίπτωση που η αντιπαράθεση κλιμακωθεί. Εξίσου απαράδεκτη και ανήθικη είναι η στήριξη που παρέχει η κυβέρνηση στη γενοκτονία που διαπράττει η ακροδεξιά κυβέρνηση του Ισραήλ στην Παλαιστίνη με τάσεις γεωγραφικής επέκτασης του πολέμου. Η συμμετοχή της Ελλάδας σε αυτές τις συρράξεις εκθέτει τον ελληνικό λαό σε μεγάλους κινδύνους και τον φορτώνει με νέα δυσβάσταχα οικονομικά βάρη για τα εξοπλιστικά προγράμματα του ΝΑΤΟ.
Σε αντιπαράθεση με τις πολεμικές συγκρούσεις, είναι απαραίτητη η καλλιέργεια σχέσεων φιλίας, αλληλεγγύης και κοινού αγώνα με το λαό της Τουρκίας όσο και με τους άλλους λαούς των Βαλκανίων, η αντιπαράθεση με όλους τους εθνικισμούς που υποθάλπονται από τις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις. To αμετάθετο των συνόρων και η τήρηση του διεθνούς δικαίου εξακολουθούν να αποτελούν γραμμές άμυνας, όπως συνέβαινε όλα αυτά τα 50 χρόνια της μεταπολίτευσης.
Η διεκδίκηση από το αντιπολεμικό κίνημα μιας ανεξάρτητης, φιλειρηνικής εξωτερικής πολιτικής εκτός στρατιωτικών συνασπισμών παραμένει επίκαιρη και ζωντανή, όπως ήταν καθόλη τη μεταπολίτευση2.
1Βλ. Κ. Μαρδάς, Η Ελλάδα στα δίχτυα των βάσεων, Αθήνα, εκδ. Καστανιώτη, 1990, σελ. 235, 340.
2Βλ. περισσότερα Δ. Καλτσώνης – Κ. Ήσυχος, Πόλεμος ή ειρήνη, Αθήνα, εκδ. Τόπος 2020, σελ. 101 επ .
