Εφημερίδα των Συντακτών (στο ένθετο Η μεταπολίτευση των “κάτω”, τ.Α), 21-22/9/2024
Το αίτημα της κατάκτησης της εθνικής ανεξαρτησίας και άρα της απαλλαγής από τις παρεμβάσεις των ξένων δυνάμεων εγγράφηκε με τον πλέον ηχηρό τρόπο στη συνείδηση του ελληνικού λαού την περίοδο της γερμανικής κατοχής. Το ΚΚΕ και το ΕΑΜ είχαν καθοριστική συμβολή σε αυτό. Στο ιδρυτικό κείμενο του ΕΑΜ αναφερόταν ως στόχος όχι μόνο η απελευθέρωση από τους κατακτητές αλλά και η επίτευξη “πλήρους ανεξαρτησίας” της Ελλάδας.
Η ανάλυση που βρισκόταν πίσω από την επιδίωξη αυτή βασιζόταν στην πραγματικότητα του νεοελληνικού κράτους από την ίδρυσή του. Οι μεγάλες δυνάμεις κάθε περιόδου παρενέβαιναν οικονομικά, πολιτικά ακόμη και στρατιωτικά στα ελληνικά πράγματα, πάντοτε σε συνεργασία με την εγχώρια οικονομική και πολιτική ελίτ. Οι παρεμβάσεις αυτές των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων είχαν ως αποτέλεσμα την ένταση της εκμετάλλευσης και φτωχοποίησης του λαού ενώ παράλληλα συντηρούσαν τη χώρα σε μια κατάσταση σχετικής υπανάπτυξης, σε έναν δευτερεύοντα ρόλο, σε μια κατηγορία μέσου επιπέδου ανάπτυξης.
Η αλήθεια είναι ότι αυτή η κόκκινη γραμμή διακρίνεται σε όλες τις φάσεις της νεοελληνικής ιστορίας. Διακρίνεται πρωτίστως στην ιδρυτική πράξη του νεοελληνικού κράτους, όταν ματαιώθηκαν οι πόθοι του λαού για ανεξάρτητο κράτος με δημοκρατικό Σύνταγμα. Στη θέση του δημιουργήθηκε το “Βασίλειο της Ελλάδος” με δοτό μονάρχη – τοποτηρητή των ξένων δυνάμεων, χωρίς Σύνταγμα και Βουλή.
Το ίδιο συνέβαινε σε κάθε κομβική στιγμή. Ένα ακόμη παράδειγμα είναι η παρουσία του βρετανικού στόλου στο Φάληρο την περίοδο του κινήματος του 1909. Υπενθύμιζε ότι η μεταρρυθμιστική προσπάθεια δεν θα έπρεπε να υπερβεί κάποια όρια και κυρίως να μη θίξει τη μοναρχία που επιτελούσε το ρόλο του τοποτηρητή αλλά και την προσωποποίηση της συμμαχίας ανάμεσα στην εγχώρια ολιγαρχία και τον ξένο παράγοντα.
Η μεταπολεμική περίοδος
Η μεταπολεμική περίοδος σημαδεύτηκε από την επέμβαση της Βρετανίας το Δεκέμβριο του 1944 και τις μετέπειτα παρεμβάσεις των ΗΠΑ στον εμφύλιο αλλά και στη μετεμφυλιακή Ελλάδα. Αυτές έλαβαν και θεσμική κατοχύρωση μέσα από ένα πλέγμα συμβάσεων οικονομικού ή στρατιωτικού χαρακτήρα. Κορωνίδα όλων αυτών ήταν η συμφωνία για την ένταξη της Ελλάδας στο ΝΑΤΟ και η δημιουργία των αμερικανικών βάσεων. Το ίδιο το άρθρο 112 του Συντάγματος του 1952 κατοχύρωνε απαράδεκτα φορολογικά και άλλα προνόμια για το ξένο κεφάλαιο. Συμπληρωματική προς τα προηγούμενα ήταν η συφωνία σύνδεσης της χώρας με την ΕΟΚ το 1961. Ο Νίκος Κιτσίκης, που υπήρξε πρύτανης του Εθνικού Μετσόβειου Πολυτεχνείου την περίοδο της κατοχής, έγραφε προφητικά: “Σήμερα ακόμη πολλοί δεν γνωρίζουν ότι η θύελλα της Κοινής Αγοράς θα ξερριζώση τα αγροτικά νοικοκυριά, θα παρασύρη και θα εξαφανίση βιομηχανίες, θα συντρίψη βιοτεχνίες, θα πλήξη θανάσιμα τα μεσαία στρώματα, θα δημιουργήση εξοντωτικόν ανταγωνισμόν των Ελλήνων επαγγελματιών με τούς ξένους στους οποίους θ’ ανοίξουμε διάπλατα τις πόρτες, θα σκλαβώση τη χώρα μας στο ξένον κεφάλαιον μέ απροσμέτρητες συνέπειες, θ’ αυξήση ακόμη περισσότερον το μεγάλο έλλειμμα του εμπορικού μας Ισοζυγίου, θα μεταβάλη την μετανάστευσιν σέ ασταμάτητη αιμορραγίαν του εργατικού μας δυναμικού, σε πανικόν φυγής από τήν πατρίδα μας, πού θά γίνεται ημέρα με την ημέρα πτωχότερη γιατί θα παράγη λιγώτερα, άφού δεν θα μπορεί νά ανθέξη στον γεωργικόν και βιομηχανικόν ανταγωνισμόν, αλλά θά κατακλυσθή από τά ξένα προϊόντα»1.
Ενδεικτική της στρατηγικής συμφωνίας του ξένου κεφαλαίου με την ελληνική άρχουσα τάξη ήταν η αντίδραση τμήματος του ΣΕΒ την περίοδο εκείνη. Ενώ εξέφρασε αρχικά ανησυχία για τις επιπτώσεις της σύνδεσης της Ελλάδας με την ΕΟΚ, έθετε κάποιους όρους, γρήγορα τα παραμέρισε ευχαρίστως ενώπιον μιας συμφωνίας που του παρείχε άλλες διεξόδους σε άλλους κερδοφόρους τομείς.
Ο αντιαμερικανισμός της μεταπολίτευσης
Ο ρόλος του ξένου παράγοντα είχε υπάρξει εμφανέστατος τόσο στην επιβολή της δικτατορίας το 1967, όσο και κατοπινά στην άσκηση της πολιτικής της. Γι’ αυτό, διόλου τυχαία, η εξέγερση του Πολυτεχνείου το 1973 σημαδεύτηκε ανεξίτηλα από τα συνθήματα που αναγράφησαν στην πύλη εκείνες τις ημέρες: “Έξω αι ΗΠΑ”, “Έξω το ΝΑΤΟ”. Η αποκορύφωση του αντιαμερικανισμού ήρθε ως συνέπεια της προδοσίας της Κύπρου το 1974.
Η πτώση της δικτατορίας 30 μόλις χρόνια μετά τα Δεκεμβριανά και μόνο 25 από το τέλος του εμφυλίου αναπόφευκτα πυροδότησε το κλίμα της εναντίωσης στον ξένο παράγοντα. Οι ιστορικές μνήμες έδεσαν με την παρούσα συγκυρία και δημιούργησαν ένα εκρηκτικό κλίμα.
Οι ιθύνοντες των ΗΠΑ είχαν επίγνωση των πολιτικών δυσκολιών που αντιμετώπιζαν με την κοινή γνώμη στην Ελλάδα. Η πρώτη μεγάλη διαδήλωση στην επέτειο της εξέγερσης του Πολυτεχνείου το 1974, στην οποία συμμετείχαν ένα εκατομμύριο άνθρωποι, δονούνταν από το σύνθημα “δολοφόνε Κίσινγκερ”. Ο Χ. Κίσινγκερ ήταν εξάλλου εκείνος που όχι μόνο ενορχήστρωσε την εισβολή της Τουρκίας στην Κύπρο αλλά και διέγνωσε έγκαιρα ότι έπρεπε να υπάρξει οργανωμένη μετάβαση από τη χούντα σε μια πολιτική κυβέρνηση.
Ενδεικτικό της κατάστασης ήταν ότι η κυβέρνηση Κ. Καραμανλή αναγκάστηκε να οδηγήσει για ένα διάστημα τη χώρα εκτός του στρατιωτικού σκέλους του ΝΑΤΟ προκειμένου να εκτονώσει τη λαϊκή δυσαρέσκεια και οργή. Χαρακτηριστικό είναι επίσης ότι ακόμη και οι φιλικές προς τη ΝΔ εφημερίδες της εποχής δυσκολεύονταν να τιθασεύσουν τα αντιαμερικανικά αισθήματα, που αγκάλιαζαν ακόμη και ψηφοφόρους της δεξιάς. Γίνονταν διαρκείς παρεμβάσεις τόσο των διευθυντών όσο και της ίδιας της κυβέρνησης για να μη βγαίνει προς τα έξω το κλίμα αυτό. “Επεμβαίνωμεν εντόνως εις τον τύπον για να προστατεύσωμεν την φιλίαν μας” έλεγε ο Ε. Αβέρωφ στους Αμερικανούς2.
Στη συζήτηση για την αναθεώρηση του Συντάγματος το 1975 καταγράφηκαν τα αισθήματα αυτά της κοινής γνώμης. Οι προτάσεις της αντιπολίτευσης, από την Ένωση Κέντρου μέχρι το ΠΑΣΟΚ κινούνταν στη λογική του περιορισμού των δυνατοτήτων παραχώρησης στο ΝΑΤΟ και μελλοντικά στην ΕΟΚ. Πρότειναν για παράδειγμα να χρειάζεται αυξημένη πλειοψηφία 2/3 της Βουλής για τέτοιες αποφάσεις. Από την πλευρά του το ΚΚΕ κατέθεσε προτάσεις που απαγόρευαν την ύπαρξη ξένων βάσεων στη χώρα3.
Σε όλη την πρώτη περίοδο της μεταπολίτευσης (μέχρι το 1981 περίπου) κυριάρχησε το σύνθημα “ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο”, το οποίο προωθούσαν οι δυο βασικές δυνάμεις της αντιπολίτευσης, το ΚΚΕ με μεγαλύτερη συνέπεια και το ΠΑΣΟΚ λιγότερο.
Πρέπει πάντως να σημειωθεί ότι το αντιΕΟΚικό αίσθημα του ελληνικού λαού ήταν λιγότερο ισχυρό από το αντιΝΑΤΟϊκό. Το γεγονός αυτό οφειλόταν στο ότι η ΕΟΚ δεν ήταν τόσο άμεσα ταυτισμένη με τις παρεμβάσεις των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ (εμφύλιος, δικτατορία κλπ). Αντίθετα, καλλιεργούνταν η αίσθηση ότι πρόκειται για μια οικονομική συμμαχία δημοκρατικών κρατών και ότι θα προέκυπταν οικονομικά οφέλη από τη συμμετοχή σε αυτήν.
Η τομή του 1983
Η ανάληψη της διακυβέρνησης από το ΠΑΣΟΚ το 1981 δεν σηματοδότησε τη στροφή που ανέμενε μέρος τουλάχιστον της κοινωνίας. Το σύνθημα “ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο” εγκαταλείφθηκε. Οι ελιγμοί του κυβερνώντος κόμματος και η στροφή του σε σχέση με την προεκλογική του ρητορεία επέδρασαν σε ένα βαθμό καθώς αποδυνάμωσαν το κίνημα. Σημαντικό ρόλο σε αυτό έπαιξε και το γεγονός ότι την πρώτη τουλάχιστον τετραετία διακυβέρνησης το ΠΑΣΟΚ προχώρησε σε κάποιες μεταρρυθίσεις, οι οποίες παρά τον αναιμικό τους χαρακτήρα, έφεραν μια πνοή εκδημοκρατισμού και ανέβασαν το βιοτικό επίπεδο του λαού, ενώ παράλληλα, οικοδομήθηκαν νέα δίκτυα πελατειακών σχέσεων. Όλα αυτά αδυνάτισαν σταδιακά την υποστήριξη των αντιΝΑΤΟϊκών και αντιΕΟΚικών συνθημάτων σε τμήμα της κοινωνίας.
Ο πρώτος σταθμός ήταν η ελληνοαμερικανική συμφωνία για τις βάσεις του 1983. Από τη μια ο Α. Παπανδρέου παρουσιαζόταν με διάφορες ευκαιρίες ως “το άτακτο παιδί της ΝΑΤΟϊκής αδελφότητας” ενώ από την άλλη υπέγραφε την παραμονή των βάσεων με το επιχείρημα ότι αυτές θα φύγουν μελλοντικά4.
Δεύτερος σταθμός υπήρξε η προσυπογραφή της κυβέρνησης στην Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη το 1985, γεγονός που όχι μόνο υποδήλωνε την εγκατάλειψη του αιτήματος της εξόδου από την ΕΟΚ αλλά επιπλέον συνεργούσε στην απαρχή επιβολής μιας νεοφιλελεύθερης πολιτικής σε επίπεδο ΕΟΚ αλλά και εγχώριο5.
Η καμπή της δεκαετίας του 1990
Ο τρίτος και σημαντικότερος σταθμός ήταν η δεκαετία του 1990. Η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και η παλινόρθωση του καπιταλισμού στην Ανατολική Ευρώπη αποδυνάμωσε γενικότερα τα επαναστατικά και αντιιμπεριαλιστικά κινήματα παντού στον κόσμο. Δημιουργήθηκε και καλλιεργήθηκε η αίσθηση της παντοδυναμίας των ΗΠΑ και του μονόδρομου του ΝΑΤΟ και της ΕΟΚ/ΕΕ.
Στο πλαίσιο αυτό η υπογραφή της Συνθήκης του Μάαστριχτ το 1992 έγινε σε πανηγυρικούς τόνους. Με ακόμη πιο διθυραμβικό τρόπο έγινε η προσχώρηση της Ελλάδας στην ΟΝΕ και η συνταγματική κατοχύρωση της προσχώρησης με την αναθεώρηση του Συντάγματος το 2001. Η αναθεώρηση ονομάστηκε μάλιστα συναινετική καθώς τα δύο μεγάλα κόμματα του πανίσχυρου τότε δικομματισμού (ΠΑΣΟΚ και ΝΔ) ψήφισαν από κοινού τις σχετικές διατάξεις καλλιεργώντας μια ψευδαίσθηση ευφορίας που γρήγορα έμελλε να διαψευστεί.
Η θύελλα της κρίσης
Ως συνέχεια όλων των παραπάνω ξέσπασε η θύελλα της οικονομικής κρίσης, των Μνημονίων, της ραγδαίας φτωχοποίησης των εργαζομένων. Η Ελλάδα έχει μετατραπεί σε χώρα τουρισμού, με εξαιρετικά αναιμική βιομηχανική, τεχνολογική βάση, με αδύναμη αγροτική οικονομία.
Η κυρίαρχη τάξη παραμένει σταθερή στη στρατηγική της συμμαχία με τις ΗΠΑ και την ΕΕ αποκομίζοντας, εν μέσω της κρίσης, τεράστια υπερκέρδη. Κανένα τμήμα της αστικής τάξης δεν διανοήθηκε ποτέ να διαφοροποιηθεί από αυτή την κεντρική επιλογή. Το σύμπλεγμα των συμφερόντων διασφαλίζει την κερδοφορία τους παρά τις όποιες επιμέρους αντιθέσεις μπορεί καμιά φορά να προκύπτουν. Η Ελλάδα δεν διαθέτει μια κραταιά αυτοδύναμη αστική τάξη, όπως για παράδειγμα η Βρετανία, της οποίας τμήμα προώθησε το BREXIT.
Για το λόγο αυτό δεν είναι τυχαίο ότι όλα ανεξαιρέτως τα συστημικά πολιτικά κόμματα στη χώρα μας υπερασπίζονται, το καθένα με τον τρόπο του, αυτή τη δομική σχέση. Κανένα δεν αμφισβητεί την ένταξη της Ελλάδας στη “Δύση”. Η συναίνεση για παραμονή στο ΝΑΤΟ και στην ΕΕ καλύπτει από τα κόμματα της ακροδεξιάς μέχρι τη ΝΔ, το ΠΑΣΟΚ, το ΣΥΡΙΖΑ (και τη “Νέα Αριστερά”), ανεξάρτητα από τις όποιες φραστικές παραλλαγές.
Από την άλλη, η εμπειρία των Μνημονίων, της εποπτείας από ΕΕ και ΔΝΤ, η συμμετοχή στους πολεμικούς τυχοδιωκτισμούς του ΝΑΤΟ προκαλούν προβληματισμούς στην κοινή γνώμη. Υπάρχουν διάφορες έρευνες που, ανεξάρτητα από τις φυσιολογικές διακυμάνσεις, δείχνουν ότι τουλάχιστον ένα 25% του πληθυσμού θα ήθελε την έξοδο της Ελλάδας από το ΝΑΤΟ, ενώ το 60% έχει αρνητική γνώμη γι’ αυτόν τον οργανισμό. Παράλληλα, πάνω από το 31% θα προτιμούσε μια πορεία της χώρας εκτός ΕΕ, ενώ έρευνα της Pew Research λίγο πριν τις ευρωεκλογές έδειχνε πως το 53% των Ελλήνων έχει αρνητική γνώμη για την ΕΕ6.
Τα στοιχεία αυτά δείχνουν ότι τα αιτήματα της ανεξαρτησίας παραμένουν ζωντανά. Και δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά αφού η ένταξη της Ελλάδας στο ΝΑΤΟ και στην ΕΕ έχει εξαιρετικά αρνητικές συνέπειες για την εργατική τάξη και τα μεσαία στρώματα σε οικονομικό και πολιτικό επίπεδο.
Το είδος της σχέσης της Ελλάδας με τις ΗΠΑ και η ένταξή της στην ΕΕ εξυπηρετούν την ενίσχυση των πολυεθνικών επιχειρήσεων σε βάρος των λαού. Εντείνουν και παροξύνουν στο έπακρο την εκμετάλλευση του εργατικού δυναμικού της χώρας μας, την καταλήστευση των λαϊκών τάξεων και στρωμάτων. Ωθούν συστηματικά τη χώρα μας σε έναν υποδεέστερο ρόλο στον καταμερισμό εργασίας καθιστώντας τη δορυφόρο, παρία των οικονομικών εξελίξεων στον κόσμο. Κερδισμένοι από τη διαδικασία αυτή αποτελούν το πολυεθνικό κεφάλαιο των ΗΠΑ και των ισχυρών κρατών της ΕΕ μαζί με το εγχώριο μεγάλο κεφάλαιο.
Κατά τη γνώμη μου, σε αυτό το πλαίσιο, στην παρούσα ιστορική φάση της κρίσης, καμιά σοβαρή βελτίωση της ζωής του λαού δεν μπορεί να επιτευχθεί. Το απέδειξε περίτρανα η εμπειρία της διακυβέρνησης από το ΣΥΡΙΖΑ. ΗΠΑ και ΕΕ υπονομεύουν ακόμη και τις πλέον στοιχειώδεις αλλαγές υπέρ των εργαζομένων. Κατά συνέπεια η μόνη διέξοδος είναι η αναζήτηση, με τόλμη και ευθύνη, λύσεων εκτός αυτού του πλαισίου. Η διεκδίκηση της εθνικής ανεξαρτησίας με την απελευθέρωση από τα δεσμά του ΝΑΤΟ και της ΕΕ στο πλαίσιο μιας άλλης πολιτικής ριζικής αναδιανομής του κοινωνικού πλούτου σε όφελος των ασθενέστερων τάξεων προβάλλει πιο αναγκαία από ποτέ7.
1 Βλ. Ν. Κιτσίκης (επιμ.), Η θύελλα της Κοινής Αγοράς, Αθήνα, εκδ. Οικονομία-Πολιτική, 1962, σελ. 5-6.
2Βλ. Α. Παπαχελάς, Ένα σκοτεινό δωμάτιο 1967-1974, Αθήνα, εκδ. Μεταίχμιο, 2021, σελ. 495.
3Βλ. Δ. Καλτσώνης, Συνταγματική ιστορία της Ελλάδας, Αθήνα, εκδ. ΚΨΜ, 2017, σελ. 258 επ.
4Βλ. Κ. Μαρδάς, Η Ελλάδα στα δίκτυα των βάσεων, Αθήνα, εκδ. Καστανιώτη, 1992, σελ. 294 επ.
5Βλ. Γ. Κουζής, Η μεγάλη εργασιακή απορρύθμιση, Αθήνα, εκδ. Τόπος, 2022, σελ. 35.
6Βλ. ενδεικτικά https://www.liberal.gr/apopsi/ti-pisteyoyme-gia-eyro-tin-ee-nato-kai-ton-eayto-mas και https://www.koutipandoras.gr/article/ereyna-arnitiko-sto-nato-paramenei-60-ton-ellinon/. Βλ. επίσης Β. Λιόσης, Μισός αιώνας από τη Μεταπολίτευση, Αθήνα, εκδ. ΚΨΜ, 2024, σελ. 340 επ.
7Βλ. ενδεικτικά Δ. Καλτσώνης, Θ. Μαριόλης, Κ. Παπουλής, Μετωπικό πρόγραμμα διεξόδου από την κρίση, Αθήνα, εκδ. Κοροντζή, 2017 και Δ. Καλτσώνης (επιμ.), Μπορεί η Ελλάδα εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης;, Αθήνα, εκδ. Τόπος, 2023.
