πρόλογος στο Ε.-Ο. Βουβονίκος, Η αναθεώρηση του Ελληνικού Συντάγματος του 2019, Αθήνα, εκδ. Αντ.Σάκκουλα, 2024, σελ. 13-16
Πενήντα χρόνια μετά την πτώση της δικτατορίας, 49 από την ψήφιση του Συντάγματος, που βαδίζει η δημοκρατία στη χώρα μας; Από τη δεκαετία του 1990 φαίνεται να έχει ξεκινήσει μια νέα περίοδος. Στην αρχή της δεκαετίας αυτό δεν ήταν ακόμη ορατό, όμως σήμερα είναι πλέον ευδιάκριτα τα ενιαία στοιχεία που αναπτύσσονται από τότε μέχρι σήμερα. Αρχικά, η πτώση των σοσιαλιστικών καθεστώτων και η δραστική αλλαγή του συσχετισμού των δυνάμεων σε παγκόσμιο επίπεδο έδωσε τη δυνατότητα να καλλιεργηθεί η αυταπάτη περί “νίκης της δημοκρατίας”. Ωστόσο η πραγματικότητα κινήθηκε στην αντίθετη κατεύθυνση, σε αυτήν της συρρίκνωσης της δημοκρατίας.
Σε αυτή την περίοδο μπορούν να διακριθούν τρεις υποπερίοδοι.
Η πρώτη υποπερίοδος ήταν αυτή της προετοιμασίας της συρρίκνωσης της δημοκρατίας. Στην υποπερίοδο αυτή (περίπου 1990-2010) υπήρξε μια σχετικά αθόρυβη νομοθετική παραγωγή στη λογική του βήμα προς βήμα περιορισμού της. Ενδεικτικά παραδείγματα είναι η αντιτρομοκρατική νομοθεσία, η Συνθήκη Σένγκεν, η Europol που έθεσαν περιορισμούς και αλλοίωσαν το δημοκρατικό κεκτημένο στο ποινικό δίκαιο.
Κομβικό ρόλο έπαιξαν η Συνθήκη του Μάαστριχτ και στη συνέχεια η λεγόμενη συναινετική αναθεώρηση του Συντάγματος του 2001 με την προσθήκη της ερμηνευτικής δήλωσης στα άρθρα 28 και 80 με την οποία ουσιαστικά τέθηκαν δομικοί περιορισμοί στη δημοκρατία. Το 80% περίπου των νόμων που ψηφίζονται στη Βουλή είναι υλοποίηση κατευθύνσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Βέβαια σε αυτό το διάστημα δεν σημειώθηκε εμφανής, δραματική μεταβολή, καθώς η δυναμική της προηγούμενης περιόδου ήταν ακόμη ζωντανή. Σε αντιστοιχία παρατηρήθηκε ο περιορισμός των κοινωνικών κατακτήσεων με δειλά, διστακτικά βήματα.
Η δεύτερη υποπερίοδος συμπίπτει με την πρώτη δεκαετία της κρίσης (περίπου 2009-2019). Εντάθηκε το φαινόμενο της παραβίασης της ισχύουσας νομοθεσίας, όπου αυτή κατοχύρωνε δικαιώματα ή περιορισμούς στη δράση των κατασταλτικών μηχανισμών του κράτους. Η παράνομη διάλυση συναθροίσεων, η παράνομη αστυνομική βία αποτέλεσαν κυρίαρχο φαινόμενο της πρώτης δεκαετίας της κρίσης. Παράλληλα, αξιοποιήθηκε ως εργαλείο εκφοβισμού και καταστολής η με ανοχή της κυβέρνησης παράνομη βία της ναζιστικής εγκληματικής οργάνωσης.
Ο κύριος όμως μοχλός δραστικής συρρίκνωσης της δημοκρατίας υπήρξε η επιβολή της εποπτείας και των Μνημονίων, τα οποία στην πραγματικότητα συγκρότησαν ένα οικονομικό παρα-Σύνταγμα και σήμαιναν στην πράξη την παραβίαση πολλών άρθρων του Συντάγματος. Το ίδιο το Κοινοβούλιο τέθηκε ουσιαστικά στο περιθώριο αφού οι εποπτεύοντες θεσμοί (ΕΕ, ΔΝΤ) επέβαλαν τις νομοθετικές ρυθμίσεις, που η πλειοψηφία του απλώς επικύρωνε. Στην ίδια λογική βρισκόταν η ακύρωση του αποτελέσματος του δημοψηφίσματος του Ιουλίου 2015.
Η τρίτη υποπερίοδος ξεκινά από τα τέλη της δεκαετίας (2019). Παρατηρείται έκτοτε η προσπάθεια βαθιών νομοθετικών αλλαγών που εμπεδώνουν, ενισχύουν και επιταχύνουν περαιτέρω τις τάσεις που προϋπήρχαν. Την περίοδο αυτή γίνεται προσπάθεια μονιμοποίησης και εμβάθυνσης αλλαγών που συνιστούν ποιοτική οπισθοδρόμηση της δημοκρατίας σε αντιστοιχία με την επιχείρηση κατεδάφισης του συνόλου των κοινωνικών κατακτήσεων που έχουν απομείνει.
Παραδείγματα αποτελούν ο δρακόντειος, αντισυνταγματικός νόμος για τις διαδηλώσεις (ν. 4703/2020), η συρρίκνωση των συνδικαλιστικών ελευθεριών με τον ν. 4808/2021, οι νέοι Ποινικοί Κώδικες, η κατάργηση του πανεπιστημιακού ασύλου, οι παράνομες υποκλοπές, η εν δυνάμει παραβίαση της μυστικότητας της ψήφου μέσω της επιστολικής ψήφου, η εν δυνάμει αλλοίωση του εκλογικού σώματος μέσω της παροχής ψήφου σε απόδημους που καμιά βιοτική σχέση δεν έχουν με την Ελλάδα.
Η συνταγματική αναθεώρηση του 2019 βρέθηκε στο μεταίχμιο των δυο υποπεριόδων. Γι’ αυτό πραγματοποίησε μόνο μικρά, μη ολοκληρωμένα βήματα στην κατεύθυνση συρρίκνωσης της δημοκρατίας. Ο συσχετισμός των δυνάμεων στην κοινωνία και στη Βουλή δεν επέτρεπε μια περισσότερο δραστική παρέμβαση. Τέτοια ίσως να επιχειρηθεί στην επόμενη αναθεώρηση του Συντάγματος.
Για το λόγο αυτό το βάρος των κυβερνητικών παρεμβάσεων και επιλογών έγειρε σε νομοθετικές επιλογές που έχουν αντισυνταγματικό περιεχόμενο. Η πλέον κορυφαία περίπτωση είναι η κατάφωρη παραβίαση του άρθρου 16 παρ. 5 και 8 με τη νομοθέτηση ιδιωτικών πανεπιστημίων. Εδώ η παραβίαση υπήρξε κραυγαλέα και ανοιχτή καθώς ήρθε σε αντίθεση όχι μόνο με πνεύμα αλλά και με το γράμμα της συνταγματικής διάταξης. Έχει εξάλλου καταγραφεί επανειλημμένα ιστορικά ότι οι κρατούντες σε κρισιακές περιόδους επιλέγουν την οδό της παραβίασης του Συντάγματος, όταν δεν μπορούν να το μεταβάλλουν προς το αντιδραστικότερο.
Διαπιστώνεται επομένως μια ποιοτική οποσθοδρόμηση της δημοκρατίας. Η αστική δημοκρατία των δεκαετιών της κεϋνσιανής διαχείρισης αποτελεί παρελθόν. Παρατηρείται η σταδιακή οικοδόμηση μια αυταρχικής, “σιδερόφραχτης δημοκρατίας”. Αυτό δεν αποτελεί ελληνική ιδιοτυπία αλλά, αντίθετα, χαρακτηρίζει την ιστορική περίοδο που διανύουμε. Με τη μια ή την άλλη μορφή, στον ένα ή άλλο βαθμό, με διαφορετική ίσως ένταση, το φαινόμενο είναι πανευρωπαϊκό και παγκόσμιο. Η τάση αυτή εξηγείται από το γεγονός ότι η οικονομική κρίση οξύνει στο έπακρο τις κοινωνικές ανισότητες, γεννά αναπόφευκτα δυσαρέσκεια και κοινωνικές αντιδράσεις, τις οποίες οι κυρίαρχες τάξεις προσπαθούν να τιθασεύσουν περιορίζοντας ασφυκτικά τη δημοκρατία.
Η τάση προς τη “σιδερόφραχτη δημοκρατία” δεν έχει πλήρως ξεδιπλωθεί σε όλο της το εύρος. Είναι όμως ιστορικά πρόσκαιρη, όπως ήταν η αντιδημοκρατική στροφή της δεκαετίας του 1930. Οι μεγάλες προκλήσεις της ελληνικής κοινωνίας αλλά και της ανθρωπότητας, υπαρξιακού χαρακτήρα κάποτε, απαιτούν την ουσιαστική συμμετοχή των λαών στη λήψη των κρίσιμων αποφάσεων. Όπως διδάσκει η ιστορία, αργά ή γρήγορα η ανάγκη αυτή θα οδηγήσει σε αντιστροφή της τάσης και σε αναζητήσεις αναγέννησης της δημοκρατίας, ίσως με τη μορφή μιας ριζοσπαστικής δημοκρατίας, που θα υπερβαίνει τις χρόνιες παθογένειες εκείνης που έχουμε γνωρίσει.
Το ανά χείρας βιβλίο του Ευάγγελου – Ορέστη Βουβονίκου, το οποίο αποτελεί καρπό της μεταδιδακτορικής έρευνας που διεξήγαγε στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, αποτελεί συμβολή στην αποκάλυψη και εξήγηση της σημερινής κυρίαρχης τάσης αυταρχικοποίησης και οικοδόμησης μιας “σιδερόφραχτης δημοκρατίας”.
Ο συγγραφέας αναπτύσσει την έρευνά του σε δύο άξονες. Ο πρώτος αφορά την αναθεώρηση του Συντάγματος του 2019 και την αξιολόγηση των θεμελιωδών χαρακτηριστικών της. Διαπιστώνει ότι η κατεύθυνση των αλλαγών που επήλθαν στοχεύει στην ενδυνάμωση και ισχυροποίηση του κυρίαρχου πολιτικού συστήματος. Η ανάλυσή του δεν περιορίζεται στις διατάξεις που αναθεωρήθηκαν, αλλά μελετά ενδελεχώς και τις προτάσεις αναθεώρησης που κατατέθηκαν αλλά για λόγους συσχετισμού των δυνάμεων ή συγκυριακούς δεν προχώρησαν. Η μελέτη αυτών των προτάσεων είναι εξαιρετικά χρήσιμη γιατί μέσα από αυτές ξεδιπλώνονται ευκρινέστερα οι μακροπρόθεσμες στοχεύσεις των κυρίαρχων πολιτικών σχηματισμών.
Ο δεύτερος άξονας γύρω από τον οποίο ο Ε.-Ο. Βουβονίκος αναπτύσσει τη μελέτη του είναι η δέσμη των αλλαγών που επήλθαν τα τελευταία χρόνια στο ποινικό δίκαιο τόσο σε ευρωενωσιακό όσο και σε εγχώριο επίπεδο. Μέσα από αυτές τις αλλαγές ο συγγραφέας διαπιστώνει συντεταγμένα βήματα προς την ισχυροποίηση των κατασταλτικών μηχανισμών του κράτους. Καταδεικνύει πώς οι μεταβολές στους δυο αυτούς άξονες προφανώς σχετίζονται μεταξύ τους επιδιώκοντας την καθεστωτική σταθερότητα εν μέσω της εξελισσόμενης οικονομικής και κοινωνικής κρίσης.
Η μελέτη του Ε. - Ο. Βουβονίκου είναι επομένως εξαιρετικά χρήσιμη και σημαντική καθώς αναδεικνύει μία ακόμη ψηφίδα του μετασχηματισμού της δημοκρατίας στη χώρα μας. Αποτελεί σημαντική συμβολή στον επιστημονικό και ευρύτερο διάλογο γύρω από το θέμα αυτό.
