στο συλλ. τόμο Το υπαρξιακό πρόβλημα της χώρας στην τροχιά του 21οου αιώνα,
Αθήνα, εκδ. Α/συνέχεια, 2024, σελ. 95-100
Διανύουμε μια περίοδο την οποία θα μπορούσαμε να ονομάσουμε περίοδο της σιδερόφραχτης δημοκρατίας1. Η δημοκρατία στη χώρα μας αλλά και ευρύτερα στον κόσμο μεταλλάσσεται. Η αστική δημοκρατία, όπως διαμορφώθηκε μετά το β’ παγκόσμιο πόλεμο έχει πάψει σε μεγάλο βαθμό να υπάρχει.
Υπήρξε μια πρώτη περίοδος προετοιμασίας (περίπου 1990-2010), κατά την οποία σημειώθηκε μια σχετικά αθόρυβη νομοθετική παραγωγή στη λογική της βήμα προς βήμα συρρίκνωσης της δημοκρατίας. Ενδεικτικά παραδείγματα είναι η αντιτρομοκρατική νομοθεσία, η Συνθήκη Σένγκεν, η Europol που αλλοίωσαν το δημοκρατικό κεκτημένο στο ποινικό δίκαιο.
Στην Ελλάδα κομβικό ρόλο έπαιξαν η Συνθήκη του Μάαστριχτ και στη συνέχεια η συναινετική (από ΠΑΣΟΚ και ΝΔ) αναθεώρηση του Συντάγματος του 2001 με την προσθήκη της ερμηνευτικής δήλωσης στα άρθρα 28 και 80. Τέθηκαν έτσι δομικοί περιορισμοί στη δημοκρατία. Το 80% περίπου των νόμων που ψηφίζονται στη Βουλή είναι υλοποίηση κατευθύνσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Η καθεαυτή περίοδος οικοδόμησης της σιδερόφραχτης δημοκρατίας ξεκινά με το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης, συνεχίζεται και εντείνεται με την πανδημία και ιδίως μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία και την προοδευτική στρατιωτικοποίηση.
Τα βασικά χαρακτηριστικά της σιδερόφραχτης δημοκρατίας
Τα βασικά χαρακτηριστικά της σιδερόφραχτης δημοκρατίας είναι:
Πρώτο: εντείνεται το φαινόμενο της παραβίασης των νομοθετικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων και ελευθεριών, όπως η παράνομη διάλυση συναθροίσεων, η παράνομη αστυνομική βία, η παραβίαση του Συντάγματος (βλ. άρθρο 16). Ο κύριος όμως μηχανισμός ήταν η επιβολή της εποπτείας και των Μνημονίων, τα οποία συγκρότησαν ένα οικονομικό παρα-Σύνταγμα και σήμαιναν στην πράξη την παραβίαση πολλών άρθρων του Συντάγματος. Το ίδιο το Κοινοβούλιο τέθηκε ουσιαστικά στο περιθώριο αφού οι εποπτεύοντες θεσμοί (ΕΕ, ΔΝΤ) επέβαλαν τις νομοθετικές ρυθμίσεις, που η πλειοψηφία του απλώς επικύρωνε. Στην ίδια λογική βρισκόταν η ακύρωση από την τότε κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ του αποτελέσματος του δημοψηφίσματος του Ιουλίου 2015.
Δεύτερο: ο de jure περιορισμός των ελευθεριών. Νέες νομοθετικές αλλαγές επήλθαν για τον περιορισμό των συναθροίσεων, της απεργίας, της ελευθερίας του τύπου, την αύξηση των εξουσιών της αστυνομίας, τον περιορισμό της ελευθερίας έκφρασης, την παρακολούθηση των επικοινωνιών των πολιτών.
Τρίτο: η ακόμη μεγαλύτερη ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας ή και εξωθεσμικών κέντρων σε βάρος του Κοινοβουλίου2. Αυτή η μετατόπιση πραγματοποιείται είτε με νομοθετικές αλλαγές είτε άτυπα στην πράξη.
Μια σύγχρονη μορφή περιορισμού των εξουσιών του Κοινοβουλίου στα κράτη μέλη της ΕΕ είναι η υιοθέτηση του λεγόμενου “χρυσού δημοσιονομικού κανόνα”. Στη Γερμανία, στην Ιταλία, στην Ισπανία, στην Ελβετία έχει ήδη ενσωματωθεί στο Σύνταγμα, ενώ για τις λοιπές χώρες ισχύει μέσω του ευρωενωσιακού δικαίου3. Τα Κοινοβούλια έχουν κατά κάποιο τρόπο δεμένα τα χέρια ώστε να μην υιοθετήσουν επιλογές εκτός του νεοφιλελεύθερου πλαισίου. Στην ίδια λογική η νομοθεσία παρέχει στις κεντρικές τράπεζες υπερεξουσίες και απόλυτη αυτονομία από το Κοινοβούλιο ακόμη και από την κυβέρνηση.
Τέταρτο: η μετατόπιση του πολιτικού και κομματικού συστήματος προς περισσότερο συντηρητικές κατευθύνσεις. Τα παραδοσιακά αστικά κόμματα ενσωματώνουν στον πολιτικό τους λόγο και πράξη στοιχεία και πρόσωπα της ακροδεξιάς. Η σοσιαλδημοκρατία έχει προ πολλού μετατοπιστεί κατά βάση στις θέσεις του νεοφιλελευθερισμού. Σε κάποιες περιπτώσεις ενσωματώνει ακόμη και στοιχεία της ρατσιστικής πολιτικής της ακροδεξιάς όπως για παράδειγμα στη Βρετανία και στη Δανία. Η συνολική αυτή μετατόπιση οδηγεί μεγάλο μέρος των ψηφοφόρων στην αποχή από τις εκλογικές διαδικασίες, αφού πλέον τα βασικά κόμματα δεν φαίνεται να έχουν ουσιώδεις διαφορές4.
Πέμπτο: η ένταση των παρεμβάσεων των ισχυρών χωρών στις πιο αδύναμες με σκοπό τον καθορισμό των εσωτερικών και διεθνών εξελίξεων. Οι παρεμβάσεις αυτές εκτυλίσσονται κατά κανόνα με τη συνεργασία τμήματος τουλάχιστον της άρχουσας τάξης των αδύναμων χωρών. Επιβάλλουν συγκεκριμένες πολιτικές και στην πραγματικότητα συνιστούν άρνηση ή και εξάλειψη της δημοκρατίας.
Οι παρεμβάσεις των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων μπορούν να ομαδοποιηθούν σε δύο μεγάλες κατηγορίες:
Α. Η πρώτη κατηγορία συνιστά έμμεση επιβολή μέσω πιέσεων από τις κυβερνήσεις των ισχυρών κρατών, από διεθνείς ενώσεις όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση, από διεθνείς πιστωτικούς οργανισμούς, με τη βοήθεια και των διεθνών κυρίαρχων μέσων ενημέρωσης5.
Β. Η δεύτερη συνιστά άμεση επιβολή με κλασικού τύπου στρατιωτικές παρεμβάσεις, με την υπόθαλψη στρατιωτικών ή άλλης μορφής πραξικοπημάτων, με οικονομικές κυρώσεις και οικονομικό πόλεμο.
Επομένως, η αστική δημοκρατία αφυδατώνεται, τα περιθώρια επίδρασης του λαού εξανεμίζονται. Ωστόσο, η σιδερόφραχτη δημοκρατία διατηρεί τον κοινοβουλευτικό μανδύα και τον ελεγχόμενο πολυκομματισμό. Αυτός της παρέχει ευρύτερες δυνατότητες νομιμοποίησης, η οποία είναι αναγκαία ειδικά στις χώρες της δύσης με δημοκρατική παράδοση.
Ο φασισμός ξανάρχεται;
Εκτός από τη σιδερόφραχτη δημοκρατία, η κατάργηση κάθε δημοκρατίας παραμένει στη φαρέτρα των κυρίαρχων τάξεων. Αν ο κίνδυνος για τη σταθερότητα του συστήματος αυξηθεί, το φάσμα της κατάργησης της δημοκρατίας θα επανέλθει. Αυτό ισχύει και για την Ευρώπη. Εξάλλου, κλασικού τύπου στρατιωτικά πραξικοπήματα σημειώνονται στη σύγχρονη ιστορική περίοδο6.
Μια παραλλαγή ανατροπής μη αρεστών, εκλεγμένων κυβερνήσεων είναι ο λεγόμενος “πόλεμος τέταρτης γενιάς”7. Η ουσία του συνίσταται σε ένα συνδυασμό δημοκρατικοφανών πρακτικών όπως οι διαδηλώσεις, η έντονη προπαγανδιστική προετοιμασία με τη βοήθεια των κυρίαρχων μέσων ενημέρωσης, το οικονομικό σαμποτάζ στο εσωτερικό, ο διεθνής οικονομικός αποκλεισμός. Στο τέλος αυτά δένονται με την πραξικοπηματική, βίαιη ανατροπή της κυβέρνησης που επιτυγχάνεται από παραστρατιωτικού τύπου πυρήνες. Αυτοί έχουν συνήθως τη συνδρομή ή την ανοχή των σωμάτων ασφαλείας και λοιπών κρατικών μηχανισμών ή τουλάχιστον μέρους τους. Διαφορετικά δεν θα μπορούσε να γίνει εφικτή η κατάληψη της εξουσίας. Παραδείγματα αποτελούν οι λεγόμενες “πορτοκαλί επαναστάσεις” στη Σερβία (2000), Γεωργία (2003), Ουκρανία (2004).
Ο στόχος της σιδερόφραχτης δημοκρατίας
Με εργαλείο τη σιδερόφραχτη δημοκρατία οι κυρίαρχες τάξεις επιχειρούν να απαλλαγούν από όλο το φορτίο των κατακτήσεων των λαών τόσο στο επίπεδο των κοινωνικών δικαιωμάτων όσο και στο επίπεδο της δημοκρατίας. Έχουν ανάγκη κάτι τέτοιο εξαιτίας της οικονομικής κρίσης. Πρέπει να κάμψουν κάθε αμφισβήτηση των μέτρων ριζικής αναδιανομής του πλούτου σε βάρος των ασθενέστερων.
Μια τέτοια γιγάντια αντιστροφή καθίσταται εφικτή εξαιτίας του αρνητικού συσχετισμού δύναμης για τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα. Στόχος των κυρίαρχων τάξεων είναι η απαλλαγή από το σύνολο των κατακτήσεων του 20ού αιώνα, οι οποίες υπήρξαν καρπός της συγκρότησης και ανόδου του εργατικού κινήματος, των επαναστάσεων του αιώνα αυτού και της μεγάλης αντιφασιστικής νίκης των λαών το 1945.
Η κρίση που έρχεται
Η εμπέδωση της σιδερόφραχτης δημοκρατίας θα έχει ως συνέπεια την ακραία εξάπλωση της εξαθλίωσης, των πολέμων, των κοινωνικών ανισοτήτων, την αλόγιστη καταστροφή του περιβάλλοντος. Θα οξύνει δηλαδή την οικονομική, περιβαλλοντική και κοινωνική κρίση. Θα φέρει την ανθρωπότητα στο χείλος της καταστροφής.
Είναι προφανές ότι αλλού λιγότερο και αλλού περισσότερο εμφανίζονται τα στοιχεία μιας βαθιάς πολιτικής κρίσης. Η οικονομική και περιβαλλοντική κρίση σημαίνουν την καταβύθιση του βιοτικού επιπέδου και τη δημιουργία αφόρητων συνθηκών ζωής για τα ευρύτερα κοινωνικά στρώματα. Η διαχείρισή της από τις κυρίαρχες δυνάμεις οδηγεί σε απαξίωση του πολιτικού συστήματος, σε αδυναμία των κυρίαρχων τάξεων να συνεχίσουν να κυβερνούν με τον τρόπο που συνέβαινε μέχρι τώρα8. Από την άλλη, οι κυριαρχούμενες τάξεις υφίστανται μια δραματική επιδείνωση των συνθηκών ζωής τους και αναζητούν διέξοδο.
Ακόμη και ακραιφνείς υποστηρικτές του καπιταλιστικού συστήματος προβλέπουν τεκτονικές αναταράξεις. Σε συνθήκες βαθιάς πολύπλευρης κρίσης, οι κοινωνικές αναταραχές, οι εξεγέρσεις, ακόμη και οι επαναστάσεις έρχονται στο προσκήνιο. Έως και το ΔΝΤ προβαίνει σε τέτοιες εκτιμήσεις και προβλέψεις. Ήδη υπάρχουν πολλές ενδείξεις κοινωνικής και πολιτικής κρίσης σε διάφορες χώρες του κόσμου, και στην Ευρώπη9.
Δημοκρατία χωρίς δυνάστες
Η αντιστροφή της ζοφερής κατάστασης, της ριζικής αναδιανομής του κοινωνικού πλούτου σε όφελος των ασθενέστερων κοινωνικων τάξεων πρέπει να συνοδεύεται από τη διεκδίκηση μιας δημοκρατίας νέου τύπου, χωρίς δυνάστες: είτε εσωτερικούς (δηλαδή την εγχώρια ολιγαρχία), είτε εξωτερικούς (δηλαδή το ΝΑΤΟ και την ΕΕ).
Απαιτείται ένα σχέδιο για μια δημοκρατία χωρίς δυνάστες, που θα συμβάλλει στην αλλαγή του συσχετισμού των δυνάμεων. Θα μπορούσε να συνοψιστεί στο αίτημα για Συντακτική Συνέλευση για ένα νέο Σύνταγμα και διεκδίκηση μεταβολών στους παρακάτω άξονες:
1. Κατάκτηση της εθνικής ανεξαρτησίας καθώς χωρίς αυτήν η έννοια της δημοκρατίας καθίσταται φενάκη. Αυτό σημαίνει απελευθέρωση από τα δεσμά του ΝΑΤΟ και της ΕΕ, αυτού του αποδεδειγμένα πλέον “λάκκου των λεόντων”.
2. Απαλλαγή της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας από την επιρροή του πλούτου και τους μηχανισμούς νόθευσης της λαϊκής βούλησης. Ουσιαστικοποίησή της με την εισαγωγή θεσμών άμεσης δημοκρατίας, μαζί και της ανακλητότητας. Ανάδειξη της Βουλής σε πραγματικό κέντρο εξουσίας. Αποκατάσταση και διεύρυνση των λαϊκών ελευθεριών.
3. Εκδημοκρατισμός των μέσων μαζικής ενημέρωσης που ελέγχονται από ελάχιστους ολιγάρχες διαμορφώνοντας έτσι τις πολιτικές και πολιτιστικές αντιλήψεις της κοινωνίας. Αποκλεισμός τους από τα μέσα ενημέρωσης.
4. Ριζική αναδόμηση και εκδημοκρατισμός στις ένοπλες δυνάμεις, στα σώματα ασφαλείας, στη δημόσια διοίκηση, στη Δικαιοσύνη, προκειμένου να διασφαλιστεί η θωράκιση της δημοκρατίας από υπονομευτικές και πραξικοπηματικές ενέργειες. Συγκρότηση νέων, επαναστατικών δημοκρατικών, λαογέννητων θεσμών10.
Μια τέτοια δημοκρατία χωρίς δυνάστες, γνήσια λαϊκή, θα αποτελέσει το όχημα για ριζικές οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές. Οι θεμελιωδέστερες αυτών θα πρέπει να είναι η εθνικοποίηση των στρατηγικής σημασίας επιχειρήσεων, η χάραξη ενός οικονομικού σχεδίου φιλολαϊκής ανάπτυξης φιλικού προς το περιβάλλον, η ριζική αναδιαμονή του κοινωνικού πλούτου11.
1Βλ. Δ. Καλτσώνης, Ο Τσε για το κράτος και την επανάσταση, Αθήνα, εκδ. Τόπος, 2012, σελ. 191 επ. και D. Kaltsonis, «The Εnd of Democracy?», Legal Form, https://legalform.blog/2021/04/05/the-end-of-democracy-dimitris-kaltsonis/.
2Βλ. περισσότερα σε Δ. Καλτσώνης, Δίκαιο, οικονομική κρίση και δημοκρατία, Αθήνα, εκδ. Τόπος, 2014, σελ. 161 επ. και Χ. Κουρουνδής, Το Σύνταγμα και η Αριστερά, Αθήνα, εκδ. Νήσος, 2018, σελ. 413 επ.
3Βλ. E. - O. Βουβονίκος, “Δομικά στοιχεία του δημοσιονομικού δικαίου της ΕΕ. Η τάση εισαγωγής του “χρυσού δημοσιονομικού κανόνα” σε ευρωπαϊκά Συντάγματα”, Νομικό Βήμα, τ. 70, 2022, σελ. 1 επ.
4Βλ. P. Mair, Κυβερνώντας το κενό, Αθήνα, εκδ. Επίκεντρο, 2020, σελ. 49 επ.
5Βλ. διεξοδικότερα Δ. Καλτσώνης, Δίκαιο, οικονομική κρίση και δημοκρατία, Αθήνα, εκδ. Τόπος, 2014, σελ. 164 επ.
6Βλ. E. Λούττβακ, Πραξικόπημα (πρακτικό εγχειρίδιο), Αθήνα, εκδ. Βέργος, 1975.
7Βλ. P. Haro Ayerne, «La guerra de cuarta generacion y las amenazas asimetricas», Revista Politica y Estrategica, no 134, 2019, p. 104 ss
8Βλ. Β.Ι.Λένιν, “Η χρεοκοπία της ΙΙ Διεθνούς”, Άπαντα, τ. 26, σελ. 220.
9Βλ. P. Boniface, Η γεωπολιτική του covid-19, Αθήνα, εκδ. Ροπή, 2020, σελ. 185 επ.
10Βλ. αναλυτικότερα Δ. Καλτσώνης, “Τι δημοκρατία χρειαζόμαστε;”, στον τόμο Λ. Βατικιώτης (επιμ.), Έξοδος αδιέξοδος, Αθήνα, εκδ. Τόπος, 2018, σελ. 39 επ.
11Βλ. περισσότερα Δ. Καλτσώνης, “Οικονομική λειτουργία του κράτους και αποδέσμευση από την ΕΕ”, στον τόμο Δ. Καλτσώνης (επιμ.), Μπορεί η Ελλάδα εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης;, Αθήνα, εκδ. Τόπος, 2023, σελ. 163 επ.
