στο ειδικό ένθετο: Η ακτινογραφία της 50χρονης ΝΔ
Εφημερίδα των Συντακτών, 2-3/3/2024
Η δημοκρατία στη χώρα μας μεταλλάσσεται. Οι αλλαγές που συσσωρεύονται τείνουν να διαμορφώσουν μια πολύ διαφορετική κατάσταση από εκείνη που γνωρίζαμε μετά την πτώση της δικτατορίας και την υιοθέτηση του Συντάγματος του 1975. Το Σύνταγμα αυτό είχε βέβαια συντηρητικά χαρακτηριστικά τα οποία στηλιτεύτηκαν από ολόκληρη την τότε αντιπολίτευση, από την Ένωση Κέντρου μέχρι το ΠΑΣΟΚ και την Ενωμένη Αριστερά. Ωστόσο η δυναμική του λαϊκού κινήματος, που ξεπήδησε από την εξέγερση του Πολυτεχνείου και μετά, βρήκε την αντανάκλασή της σε μια σειρά νομοθετήματα ιδίως του πρώτου μισού της δεκαετίας του 1980, όπως για παράδειγμα ο συνδικαλιστικός νόμος 1264/1982. Αυτό εκφράστηκε και στον ατελή εκδημοκρατισμό της αναθεώρησης του Συντάγματος το 1986.
Η δεκαετία του 1990 με την πτώση των σοσιαλιστικών καθεστώτων και τη δραστική αλλαγή του συσχετισμού των δυνάμεων σε παγκόσμιο επίπεδο έδωσε τη δυνατότητα να καλλιεργηθεί ο μύθος περί “νίκης της δημοκρατίας”. Αλλά η πραγματικότητα κινήθηκε στην αντίθετη κατεύθυνση.
Τρεις περίοδοι
Από τη δεκαετία του 1990 μέχρι σήμερα παρατηρείται στην ουσία μια ενιαία πορεία εξέλιξης της δημοκρατίας μας. Μπορούν να διακριθούν τρεις περίοδοι, κατά τις οποίες η ΝΔ ως κυβερνητικό κόμμα διαδραμάτισε μικρότερο ή μεγαλύτερο ρόλο.
Η πρώτη περίοδος ήταν αυτή της προετοιμασίας της συρρίκνωσης της δημοκρατίας. Στην περίοδο αυτή (περίπου 1990-2010) υπήρξε μια σχετικά αθόρυβη νομοθετική παραγωγή στη λογική της βήμα προς βήμα συρρίκνωσης της δημοκρατίας. Ενδεικτικά παραδείγματα είναι η αντιτρομοκρατική νομοθεσία, η Συνθήκη Σένγκεν, η Europol που έθεσαν περιορισμούς και αλλοίωσαν το δημοκρατικό κεκτημένο στο ποινικό δίκαιο.
Κομβικό ρόλο έπαιξαν η Συνθήκη του Μάαστριχτ και στη συνέχεια η συναινετική (από ΠΑΣΟΚ και ΝΔ) αναθεώρηση του Συντάγματος του 2001 με την προσθήκη της ερμηνευτικής δήλωσης στα άρθρα 28 και 80. Τέθηκαν έτσι δομικοί περιορισμοί στη δημοκρατία. Το 80% περίπου των νόμων που ψηφίζονταν έκτοτε στη Βουλή ήταν υλοποίηση κατευθύνσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Ωστόσο σε αυτό το διάστημα δεν σημειώθηκε εμφανής, δραματική μεταβολή. Κάτι τέτοιο εξάλλου δεν ήταν εφικτό, καθώς η δυναμική της προηγούμενης περιόδου ήταν ακόμη ζωντανή. Δεν ήταν άλλωστε ούτε αναγκαίο, εφόσον η ανατροπή των κοινωνικών κατακτήσεων γινόταν ακόμη με δειλά, διστακτικά βήματα για τους ίδιους λόγους.
Η δεύτερη περίοδος συμπίπτει με την πρώτη δεκαετία της κρίσης (περίπου 2009-2019). Η άνοδος των λαϊκών αγώνων, τους οποίους γέννησε το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης, αντιμετωπίστηκε με τα υπάρχοντα μέχρι τότε νομοθετικά εργαλεία. Εντάθηκε όμως το φαινόμενο της παραβίασης της ισχύουσας νομοθεσίας, όπου αυτή κατοχύρωνε δικαιώματα ή περιορισμούς στη δράση των κατασταλτικών μηχανισμών του κράτους. Η παράνομη διάλυση συναθροίσεων, η παράνομη αστυνομική βία αποτέλεσαν κυρίαρχο φαινόμενο της πρώτης δεκαετίας της κρίσης. Παράλληλα, αξιοποιήθηκε ως εργαλείο εκφοβισμού και καταστολής η με ανοχή της κυβέρνησης παράνομη βία της ναζιστικής εγκληματικής οργάνωσης.
Ο κύριος όμως μηχανισμός ήταν η επιβολή της εποπτείας και των Μνημονίων, τα οποία στην πραγματικότητα συγκρότησαν ένα οικονομικό παρα-Σύνταγμα και σήμαιναν στην πράξη την παραβίαση πολλών άρθρων του Συντάγματος. Το ίδιο το Κοινοβούλιο τέθηκε ουσιαστικά στο περιθώριο αφού οι εποπτεύοντες θεσμοί (ΕΕ, ΔΝΤ) επέβαλαν τις νομοθετικές ρυθμίσεις, που η πλειοψηφία του απλώς επικύρωνε. Στην ίδια λογική βρισκόταν η ακύρωση από την τότε κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ του αποτελέσματος του δημοψηφίσματος του Ιουλίου 2015.
Η τρίτη περίοδος ξεκινά από τα τέλη της δεκαετίας και συμπίπτει με την ανάληψη της διακυβέρνησης από το κόμμα της ΝΔ το 2019. Παρατηρείται έκτοτε η προσπάθεια βαθιών νομοθετικών αλλαγών, που εμπεδώνουν, ενισχύουν και επιταχύνουν περαιτέρω τις τάσεις που προϋπήρχαν. Την περίοδο αυτή γίνεται προσπάθεια μονιμοποίησης και εμβάθυνσης αλλαγών που συνιστούν ποιοτική οπισθοδρόμηση της αστικής δημοκρατίας σε αντιστοιχία με την κατεδάφιση του συνόλου των κοινωνικών κατακτήσεων που έχουν απομείνει. Η προσπάθεια αυτή έχει σαρωτικό χαρακτήρα αφού η κυβέρνηση αξιοποιεί όχι μόνο την πολιτική αδυναμία της μείζονος αντιπολίτευσης (ΣΥΡΙΖΑ, ΠΑΣΟΚ) αλλά και το γεγονός ότι η τελευταία παρέχει τη συναίνεσή της στα βασικά θέματα. Περίπου το 50% των κυβερνητικών νομοσχεδίων ψηφίζονται και από τα κόμματα αυτά.
Οι άξονες των αλλαγών
Οι παρεμβάσεις που υλοποιήθηκαν στις προηγούμενες περιόδους και αυτές που πραγματοποιούνται στην τρέχουσα περίοδο από την κυβέρνηση της ΝΔ μπορούν να ομαδοποιηθούν στους παρακάτω άξονες.
Α. Ο πρώτος άξονας περιλαμβάνει νομοθετικές επιλογές που περιορίζουν τα δικαιώματα και τις ελευθερίες. Στο στόχαστρο ιδιαίτερα βρίσκονται οι συλλογικές ελευθερίες όπως η συνάθροιση και η απεργία. Παραδείγματα αποτελούν ο δρακόντειος νόμος για τις διαδηλώσεις (ν. 4703/2020), που προφανώς εισάγει περιορισμούς πέρα από εκείνους του άρθρου 11 παρ. 2 του Συντάγματος, η συρρίκνωση των συνδικαλιστικών ελευθεριών με τον ν. 4808/2021, ο νόμος για την κατάργηση του πανεπιστημιακού ασύλου, για την πανεπιστημιακή αστυνομία (ν.4777/2021), το δρακόντειο πειθαρχικό δίκαιο για τους φοιτητές (ν. 4957/2022), ο νέος Ποινικός Κώδικας.
Επιπλέον, ενισχύονται νομοθετικά αλλά και υλικοτεχνικά οι κατασταλτικοί μηχανισμοί του κράτους. Τα σώματα ασφαλείας, οι μυστικές υπηρεσίες αποκτούν μεγαλύτερες εξουσίες. Οι ένοπλες δυνάμεις εμπλέκονται στα ζητήματα εσωτερικής ασφάλειας και πραγματοποιούν ακόμη και ασκήσεις αντιμετώπισης πλήθους1.
Συμπληρωματικά προς τις νομοθετικές αλλαγές παρατηρείται η πρακτική του εν τοις πράγμασι περιορισμού των συνταγματικά και νομοθετικά κατοχυρωμένων δημοκρατικών ελευθεριών, γενικότερα της συστηματικής παραβίασης των νόμων από την πλευρά της κυβερνητικής εξουσίας και των οργάνων της. Αυτό συμβαίνει όταν ο συσχετισμός των δυνάμεων δεν επιτρέπει ακόμη την αλλαγή των νόμων προς το αντιδημοκρατικότερο.
Εδώ ιδίως πρέπει να σημειωθεί ως παράδειγμα η παράνομη αστυνομική βία, που στην Ελλάδα είναι πάγιο φαινόμενο, αλλά έχει εξαιρετικά ενταθεί. Μια ξεχωριστή και ιδιαίτερα σοβαρή πλευρά είναι η παραβίαση του Συντάγματος από τους κυβερνώντες. Τέτοια φαινόμενα υπήρχαν σποραδικά και στο παρελθόν, όπως για παράδειγμα η διέλευση των ΝΑΤΟϊκών στρατευμάτων από τη Θεσσαλονίκη το 1999 χωρίς τον ειδικό νόμο που ορίζει το άρθρο 27 παρ. 2 του Συντάγματος. Μετά το ξέσπασμα της κρίσης έχουν γίνει πιο έντονα και συστηματικά, όπως είναι η ψήφιση των Μνημονίων, κάποια από τα οποία ψηφίστηκαν με χαμηλότερες του προβλεπόμενου πλειοψηφίες ενώ το περιεχόμενό τους παραβίαζε σειρά συνταγματικών διατάξεων ως προς τα κοινωνικά δικαιώματα. Η κυνική παραβίαση του άρθρου 16 παρ. 5 και 8 με τη νομοθέτηση ιδιωτικών πανεπιστημίων είναι ένα ακόμη σκαλοπάτι στον επικίνδυνο αντισυνταγματικό, αντιδημοκρατικό κατήφορο.
Β. Ο δεύτερος άξονας αφορά την ακόμη μεγαλύτερη ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας και την υποβάθμιση του Κοινοβουλίου. Η διολίσθηση της πραγματικής εξουσίας από το Κοινοβούλιο στην κυβέρνηση δεν είναι καινούργιο χαρακτηριστικό της αστικής δημοκρατίας. Στην μεταπολιτευτική Ελλάδα εκφράστηκε με το πρωθυπουργοκεντρικό μοντέλο που καθιέρωσε το Σύνταγμα του 1975 μετά την αναθεώρησή του το 19862. Η σημερινή περαιτέρω μετατόπιση πραγματοποιείται είτε άτυπα στην καθημερινή πρακτική είτε με τη συχνή έκδοση Πράξεων Νομοθετικού Περιεχομένου είτε με νομοθετικές αλλαγές, όπως ο ν. 4622/2019 για το “επιτελικό κράτος”3.
Μια σύγχρονη μορφή περιορισμού των εξουσιών του Κοινοβουλίου στα κράτη μέλη της ΕΕ είναι η υιοθέτηση του λεγόμενου “χρυσού δημοσιονομικού κανόνα”. Βάσει αυτού θεσπίζεται ένας νεοφιλελεύθερης έμπνευσης μηχανισμός συρρίκνωσης των κοινωνικών δαπανών και των κοινωνικών δικαιωμάτων στο όνομα της αποφυγής των υπερβολικών δημοσιονομικών ελλειμμάτων. Στη Γερμανία, στην Ιταλία, στην Ισπανία, στην Ελβετία έχει ήδη ενσωματωθεί στο Σύνταγμα ενώ για τις λοιπές χώρες ισχύει μέσω του ευρωενωσιακού δικαίου το οποίο έχει υπέρτερη νομική ισχύ από το εθνικό δίκαιο4. Τα Κοινοβούλια έχουν κατά κάποιο τρόπο δεμένα τα χέρια ώστε να μην υιοθετήσουν επιλογές εκτός του νεοφιλελεύθερου πλαισίου. Στην ίδια λογική ψηφίζονται νόμοι που δίνουν στις κεντρικές τράπεζες υπερεξουσίες και απόλυτη αυτονομία από το Κοινοβούλιο ακόμη και από την κυβέρνηση.
Γ. Ο τρίτος άξονας είναι η μετατόπιση του πολιτικού και κομματικού συστήματος προς περισσότερο συντηρητικές κατευθύνσεις. Τα παραδοσιακά αστικά κόμματα ενσωματώνουν στον πολιτικό τους λόγο και πράξη στοιχεία και πρόσωπα της ακροδεξιάς. Πρόκειται για πανευρωπαϊκό φαινόμενο αλλά η σημερινή ελληνική κυβέρνηση πρωτοπορεί στον τομέα αυτό.
Δ. Ο τέταρτος άξονας αφορά την υπονόμευση της ίδιας της λαϊκής κυριαρχίας, όπως αυτή κατοχυρώνεται συνταγματικά. Η παροχή δικαιώματος ψήφου σε απόδημους, που καμιά ουσιαστική βιοτική σχέση με την ελληνική πραγματικότητα δεν διαθέτουν, μπορεί να αποδειχθεί μηχανισμός υπονόμευσής της. Ακόμη περισσότερο, η υιοθέτηση και η πιθανή επέκταση της επιστολικής ψήφου διαμορφώνουν σύγχρονους συνθήκες δυνητικής νόθευσης της βούλησης του εκλογικού σώματος. Και εδώ η προεργασία είχε γίνει σε προηγούμενες περιόδους, εφόσον οι βασικές κατευθύνσεις είχαν υιοθετηθεί από το ΠΑΣΟΚ και τη ΝΔ κατά τη συναινετική αναθεώρηση του 2001 (άρθρο 51 παρ. 4) και υλοποιούνται σήμερα που ο συσχετισμός των δυνάμεων το επιτρέπει.
Δεν αποκλείεται στο μέλλον να επιχειρηθεί να νομοθετηθεί η ηλεκτρονική ψηφοφορία, που έχει ήδη επιβληθεί στα σωματεία και στην εκλογή των διοικητικών αρχών στα πανεπιστήμια. Η ηλεκτρονική ψηφοφορία θίγει τον πυρήνα της δημοκρατικής διαδικασίας και του Συντάγματος. Τούτο συμβαίνει όχι μόνο ή κυρίως επειδή τα ηλεκτρονικά μέσα μπορούν να είναι διαβλητά αλλά ιδίως επειδή η ηλεκτρονική ψήφος, όπως και η επιστολική, δεν διασφαλίζει ότι ο ψηφοφόρος είναι μόνος τη στιγμή της ψηφοφορίας. Κατά συνέπεια είναι ευάλωτος σε κάθε είδους πιέσεις και πελατειακά δίκτυα. Παραβιάζεται η μυστικότητα της ψηφοφορίας και μπορεί να επιστρέψουμε έτσι σε μια μοντέρνα εκδοχή της νόθευσης των εκλογικών αποτελεσμάτων.
Σιδερόφραχτη δημοκρατία και ολιγαρχία
Η ποιοτική οποσθοδρόμηση της δημοκρατίας δεν αποτελεί ελληνική ιδιοτυπία. Αντίθετα, χαρακτηρίζει την ιστορική περίοδο που διανύουμε. Με τη μια ή την άλλη μορφή, στον ένα ή άλλο βαθμό, με διαφορετική ίσως ένταση, το φαινόμενο είναι πανευρωπαϊκό και παγκόσμιο.
Η τάση αυτή εξηγείται από το γεγονός ότι η οικονομική κρίση οξύνει στο έπακρο τις κοινωνικές ανισότητες, γεννά αναπόφευκτα δυσαρέσκεια και κοινωνικές αντιδράσεις. Ο πλούτος συσσωρεύεται σε ολοένα και λιγότερα χέρια. Αν πριν την κρίση το 1% του πλουσιότερου πληθυσμού του πλανήτη έλεγχε το 40% του παγκόσμιου πλούτου, σήμερα ελέγχει περισσότερο από το 50% και η τάση για συγκέντρωση του πλούτου εντείνεται. Είναι ενδεικτικό ότι ακόμη και στην Ευρώπη το 53% του πληθυσμού είναι αναγκασμένο να μειώνει τις δαπάνες για διατροφή5.
Η κρίση είναι η ευκαιρία για μια γιγάντια αντιστροφή, η οποία καθίσταται εφικτή εξαιτίας του αρνητικού συσχετισμού δύναμης για τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα. Στόχος είναι η πλήρης απαλλαγή από το σύνολο των κατακτήσεων του 20ού αιώνα, οι οποίες υπήρξαν καρπός της συγκρότησης και ανόδου του εργατικού κινήματος, των επαναστάσεων του αιώνα αυτού και της μεγάλης αντιφασιστικής νίκης των λαών το 1945. Οι κυρίαρχες τάξεις στην Ελλάδα και αλλού επιχειρούν να απαλλαγούν από όλο το φορτίο των κατακτήσεων των λαών τόσο στο επίπεδο των εργασιακών σχέσεων όσο και στο επίπεδο της δημοκρατίας.
Οι συνθήκες αυτές δεν αποκλείεται να φέρουν εξεγέρσεις και επαναστάσεις. Ακόμη και ακραιφνείς υποστηρικτές του καπιταλιστικού συστήματος προβλέπουν τέτοιες τεκτονικές αναταράξεις. Το ΔΝΤ για παράδειγμα προβαίνει σε ανάλογες προβλέψεις. Ήδη υπάρχουν πολλές ενδείξεις κοινωνικής και πολιτικής κρίσης σε διάφορες χώρες του κόσμου, και στην Ευρώπη6.
Γι’ αυτό οι κυρίαρχες τάξεις και στην Ευρώπη φροντίζουν να περιορίσουν τη δημοκρατία, να την καταστήσουν σιδερόφραχτη, να θωρακίσουν το οικονομικό σύστημα έναντι τέτοιων απειλών. Η σιδερόφραχτη δημοκρατία διατηρεί ωστόσο τον κοινοβουλευτικό μανδύα και τον ελεγχόμενο πολυκομματισμό. Αυτός της παρέχει ευρύτερες δυνατότητες νομιμοποίησης, η οποία είναι αναγκαία ειδικά στις χώρες της δύσης με αστικοδημοκρατική παράδοση. Διόλου τυχαία, η βιβλιογραφία των τελευταίων ετών βρίθει τίτλων που αναδεικνύουν το πρόβλημα: η δημοκρατία “πεθαίνει”, βρίσκεται στο “τέλος”, είναι “ασθενής” και άλλα παρόμοια7.
Έτσι και στη χώρα μας, η παραδοσιακή αστική δημοκρατία, όπως διαμορφώθηκε μετά την πτώση της δικτατορίας, πρέπει να μεταλλαχθεί, επειδή παρέχει κάποια μέσα αντίστασης στο λαό. Αντικαθίσταται από τη σιδερόφραχτη δημοκρατία η οποία διευκολύνει την κυρίαρχη τάξη να κάμψει κάθε αμφισβήτηση των μέτρων ριζικής αναδιανομής του πλούτου σε βάρος των ασθενέστερων. Η συμβολή της ΝΔ είναι ιδιαίτερη καθώς παραδοσιακά, και προς το παρόν, είναι πιο στενά δεμένη με την εγχώρια ολιγαρχία. Έχει κατά συνέπεια τη δυνατότητα να προωθεί με περισσότερη συνέπεια και ορμή τις επιδιώξεις της.
Η αναχαίτιση και η ανατροπή της τάσης προς τη σιδερόφραχτη δημοκρατία, του ζοφερού αυτού άμεσου μέλλοντος είναι ανάγκη. Αλλά δεν μπορεί να γίνει από τις αντιπολιτευόμενες πολιτικές δυνάμεις που έχουν συμβάλλει λίγο ή πολύ στην πορεία αυτή. Αντίθετα, προϋποθέτει ένα εναλλακτικό, ριζοσπαστικό όραμα για τη δημοκρατία αλλά και για τη ριζική αναδιανομή του κοινωνικού πλούτου σε όφελος των φτωχότερων κοινωνικών στρωμάτων8.
1Βλ. περισσότερα Δ. Καλτσώνης, Δίκαιο, οικονομική κρίση και δημοκρατία, Αθήνα, εκδ. Τόπος, 2014, σελ. 183 επ.
2Βλ. Σ. Βλαχόπουλος – Ε. Χατζηβασιλείου, Διλήμματα της ελληνικής συνταγματικής ιστορίας, Αθήνα, εκδ. Πατάκη, 2018, σελ. 91, 332.
3Βλ. Ε. Βενιζέλος, Μαθήματα Συνταγματικού δικαίου, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, εκδ. Σάκκουλα, 2021, σελ. 516 επ.
4Βλ. E. - O. Βουβονίκος, “Δομικά στοιχεία του δημοσιονομικού δικαίου της ΕΕ. Η τάση εισαγωγής του “χρυσού δημοσιονομικού κανόνα” σε ευρωπαϊκά Συντάγματα”, Νομικό Βήμα, τ. 70, 2022, σελ. 1 επ.
5Βλ. Εφημερίδα των Συντακτών, 20/4/2023.
6“Οι λαοί θα ξαναβγούν στους δρόμους” κατά τον P. Boniface, Η γεωπολιτική του covid-19, Αθήνα, εκδ. Ροπή, 2020, σελ. 185 επ. Βλ. τις ίδιες τις επισημάνσεις της CIA στο Le monde en 2040 vu par la CIA, Εditions de Equateurs, 2021, σελ. 191 επ., 200. Βλ. και τις εκτιμήσεις των K. Schwab – T. Malleret, Η μεγάλη επανεκκίνηση, Αθήνα, εκδ. Λιβάνη, 2021, σελ. 92.
7Βλ. ενδεικτικά J. Keane, Σύντομη ιστορία της δημοκρατίας, Αθήνα, εκδ. Μεταίχμιο, 2023, σελ. 13-14.
8Βλ. ενδεικτικά Γ. Αυδίκος – Δ. Καλτσώνης (επιμ.), Το Σύνταγμα της Ελεύθερης Ελλάδας, Αθήνα, εκδ. Τόπος, 2022.
