Πολιτικοί και συνταγματικοί όροι της παραγωγικής ανασυγκρότησης: η ανάγκη Συντακτικής Συνέλευσης

ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ ΑΠΟ: Δημ. Καλτσώνης ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗΣ: 7:28 π.μ. / ΣΧΟΛΙΑ: 0

δημοσιεύθηκε στον συλλογικό τόμο Παραγωγική Ανασυγκρότηση της Ελλάδας: Μελετώντας το Παρελθόν Σχεδιάζουμε το Μέλλον, Θεσσαλονίκη, εκδ. ΖΥΓΟΣ, σελ. 94-99

Η παραγωγική ανασυγκρότηση της χώρας δεν είναι πρωτίστως νομικό ζήτημα. Ωστόσο, η χάραξη και υλοποίηση μιας τέτοιας πολιτικής πρέπει να αποτυπωθεί νομικά και συνταγματικά. Η αποτύπωσή της μπορεί να είναι ένα εργαλείο στα χέρια μιας κυβέρνησης που θα έρθει σε ρήξη με τις κατεστημένες δομές και συμφέροντα και θα ακολουθήσει πολιτικές παραγωγικής ανασυγκρότησης και αναδιανομής του κοινωνικού πλούτου. Παραγωγική ανασυγκρότηση και αναδιανομή του πλούτου πρέπει να αντιμετωπιστούν ως ενιαία διαδικασία που μπορεί να είναι καρπός μόνο μιας ριζικής μεταβολής του συσχετισμού των κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων.

Η συνταγματική αντανάκλαση της εξάρτησης

Ποια είναι η σημερινή πραγματικότητα; Η υποδεέστερη θέση της Ελλάδας στο διεθνή καταμερισμό της εργασίας, η ασθενής της βιομηχανική βάση, η οικονομική και πολιτική εξάρτησή της από τις ισχυρές δυτικές οικονομίες και κράτη καταγράφονται συνταγματικά.

Ήδη το άρθρο 112 του Συντάγματος του 1952 κατοχύρωνε προνόμια για το ξένο και το εφοπλιστικό κεφάλαιο. Επαναλαμβανόταν αυτούσιο τόσο στα χουντικά «Συντάγματα» του 1968 και 1973 όσο και στο άρθρο 9 της Συντακτικής Πράξης της 1.8.1974 που σηματοδότησε τη μετάβαση στη δημοκρατία. Είναι το σημερινό άρθρο 107 του Συντάγματος.

Η συνταγματική έκφραση της ανισότιμης θέσης της χώρας αποτυπώνεται και στο άρθρο 28, παραγράφοι 2 και 3. Η κατάσταση επιδεινώθηκε με την προσθήκη της ερμηνευτικής δήλωσης στα άρθρα 28 και 80 κατά τη συναινετική αναθεώρηση του 2001, που υποτάσσει ουσιαστικά άνευ όρων το νομικό μας σύστημα στις επιλογές της Ευρωπαϊκής Ένωσης¹: “Το άρθρο 28 αποτελεί θεμέλιο για τη συμμετοχή της Χώρας στις διαδικασίες της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης”.

Ωστόσο, άλλες χώρες μέλη της ΕΕ έχουν υιοθετήσει πιο προσεκτική στάση. Η Γαλλία για παράδειγμα, με τις διατυπώσεις του άρθρου 88 του Συντάγματός της διατηρεί μια σχετική απόσταση από τις εξελίξεις στην ΕΕ διαφυλάσσοντας την εθνική της κυριαρχία². Επιπλέον, οι ισχυρές χώρες επιδεικνύουν τα χαμηλότερα ποσοστά συμμόρφωσης στις κατευθύνσεις της ΕΕ³.

Με το ξέσπασμα της κρίσης η κατάσταση επιδεινώθηκε. Σημειώθηκε παραπέρα ενίσχυση του ρόλου των πιο ισχυρών κρατών της ΕΕ, περαιτέρω απώλεια κυριαρχίας για τα ασθενέστερα κράτη⁴. Οι εξελίξεις αυτές αποτυπώνονται είτε με θεσμικούς τρόπους, είτε άτυπα κατά παραβίαση του ισχύοντος Συντάγματος.

Εναλλακτικές προσεγγίσεις σε πέντε άξονες

Τι δείχνει η ιστορική εμπειρία; Πως μπορεί να αξιοποιηθεί; Υπάρχουν ιστορικές εμπειρίες χωρών αντίστοιχου επιπέδου με την Ελλάδα, οι οποίες επιχείρησαν μια πολιτική και οικονομική αλλαγή. Τα εγχειρήματα αυτά καταγράφτηκαν, ανεξάρτητα από την τελική τους έκβαση, σε συνταγματικό επίπεδο, είτε καταγράφοντας τις αλλαγές είτε δημιουργώντας τους νομικο-πολιτικούς όρους για να πραγματοποιηθούν, είτε και τα δύο.

Η μελέτη της ιστορικής εμπειρίας μας δείχνει ότι οι άξονες των συνταγματικών και πολιτικών αλλαγών στους οποίους κινήθηκαν τέτοιες προσπάθειες ήταν: α. Η εθνικοποίηση των στρατηγικών τομέων της οικονομίας, β. Η προστασία της εθνικής οικονομίας από το ξένο κεφάλαιο, γ. Η αναζήτηση εναλλακτικών διεθνών οικονομικών σχέσεων, δ. Η συμμετοχή των εργαζομένων στον πανεθνικό οικονομικό σχεδιασμό, ε. Η ουσιαστικοποίηση και ριζοσπαστικοποίηση εν γένει των πολιτικών και συνταγματικών θεσμών, δηλαδή της δημοκρατίας.

α. Η εθνικοποίηση των στρατηγικών τομέων της οικονομίας

Χωρίς αυτήν, κανένας σχεδιασμός και κανένα σχέδιο παραγωγικής ανασυγκρότησης δεν μπορεί να επιτύχει, καμιά σοβαρή αναδιανομή πλούτου σε όφελος των εργατικών και μικρομεσαίων λαϊκών στρωμάτων δεν μπορεί να επιτευχθεί. Η ανασυγκρότηση και η εξάλειψη των κοινωνικών ανισοτήτων χρειάζονται μια δυνατή, κρατική ατμομηχανή.

Πρώτο παράδειγμα: Η κυβέρνηση Αλλιέντε στη Χιλή ξεκίνησε την προσπάθεια παραγωγικής ανασυγκρότησης και αναδιανομής του κοινωνικού πλούτου ανακτώντας τον εθνικό έλεγχο στις βασικές πλουτοπαραγωγικές πηγές εθνικοποιώντας τον χαλκό. Αναθεώρησε το άρθρο 10 του Συντάγματός της προκειμένου να αποζημιώσει με συμβολικές τιμές τις εταιρείες που εθνικοποιήθηκαν.

Δεύτερο παράδειγμα: Το Σύνταγμα της Πορτογαλίας που υιοθετήθηκε το 1976 μετά την ανατροπή της δικτατορίας έθεσε παρόμοιους στόχους: “Άρθρο 80: Θεμέλιο της κοινωνικοοικονομικής οργανώσεως.- Η οικονομικο-κοινωνική οργάνωση της πορτογαλικής Δημοκρατίας εδράζεται πάνω στην ανάπτυξη των σοσιαλιστικών παραγωγικών σχέσεων, μέσω της συλλογικής απαλλοτριώσεως των κύριων μέσων παραγωγής, των γαιών και των φυσικών πόρων, και πάνω στην άσκηση της δημοκρατικής εξουσίας από τις εργαζόμενες τάξεις.

Άρθρο 81: Προτεραιότητα των κρατικών υποχρεώσεων.- Το Κράτος έχει κατά προτεραιότητα καθήκον:

Α)Να προωθεί την αύξηση της κοινωνικής και οικονομικής ευημερίας του λαού, και ιδίως των ασθενέστερων τάξεων…

Δ) Να μειώνει, όσο είναι ανάγκη, τις ανισότητες στον πλούτο και στο εισόδημα…

Άρθρο 82: Παρέμβαση, εθνικοποίηση και κοινωνικοποίηση.- 1. Ο νόμος υποδεικνύει τα μέσα και τους τύπους της παρεμβάσεως, εθνικοποιήσεως και κοινωνικοποιήσεως των μέσων παραγωγής, καθώς και τα κριτήρια καθορισμού των αντίστοιχων αποζημιώσεων…

Άρθρο 84: Συνεταιρισμοί.- 1. Το Κράτος οφείλει να παρέχει κίνητρα για τη δημιουργία συνεταιρισμών και να ενθαρρύνει τη δραστηριότητά τους, ιδίως των συνεταιρισμών παραγωγής, διαθέσεως και καταναλώσεως”⁵.

Τρίτο, πιο πρόσφατο παράδειγμα: Το μπολιβαριανό Σύνταγμα της Βενεζουέλας του 1999 α. με το άρθρο 12 διακήρυξε ότι τα πετρελαϊκά κοιτάσματα και ο ορυκτός πλούτος που βρίσκεται στον εθνικό χώρο και στην ΑΟΖ αποτελούν δημόσια περιουσία, β. με τα άρθρα 302-303 δόθηκε η δυνατότητα εθνικοποίησης της πετρελαϊκής βιομηχανίας αλλά και άλλων στρατηγικής σημασίας επιχειρήσεων⁶.

Αντίστοιχες διατάξεις συναντάμε στο Σύνταγμα της Βολιβίας. Στα άρθρα 310 και 313 ορίζεται ότι οι επιχειρήσεις κρατικής ιδιοκτησίας ασκούν στρατηγικό έλεγχο στην παραγωγική αλυσίδα και στις διαδικασίες εκβιομηχάνισης και ότι κάθε οικονομική δραστηριότητα πρέπει να συμβάλλει στην ενίσχυση της οικονομικής κυριαρχίας της χώρας.

β. Η προστασία της εθνικής οικονομίας από το ξένο κεφάλαιο

Καμιά προσπάθεια παραγωγικής ανασυγκρότησης δεν μπορεί να επιτύχει, αν δεν λαμβάνει μέτρα προστασίας από το ξένο μονοπωλιακό κεφάλαιο και τις πολυεθνικές. Αυτό ισχύει ακόμη περισσότερο για τις μέσου και χαμηλού επιπέδου ανάπτυξης χώρες.

Στη λογική αυτή το Σύνταγμα της Πορτογαλίας του 1976 περιελάμβανε επίσης μια ενδιαφέρουσα διάταξη. Στο άρθρο 86 όριζε ότι «Ο νόμος επιβάλλει πειθαρχία στην οικονομική δραστηριότητα και τις επενδύσεις των ξένων φυσικών ή νομικών προσώπων για να εξασφαλίζει τη συμβολή τους στην ανάπτυξη της χώρας, σύμφωνα με το Πρόγραμμα, και να προασπίζει την εθνική ανεξαρτησία και τα συμφέροντα των εργαζομένων». Στο άρθρο 81 προέβλεπε ότι υποχρέωση του κράτους είναι “Στ) Να αναπτύσσει τις οικονομικές σχέσεις με όλους τους λαούς περιφρουρώντας πάντοτε την εθνική ανεξαρτησία και τα συμφέροντα των Πορτογάλων συγχρόνως με την οικονομία της χώρας…”

Πρωτοποριακές είναι οι σχετικές διατάξεις των Συνταγμάτων της Βολιβίας και του Εκουαδόρ:

Σύνταγμα Βολιβίας 2009, άρθρο 320 παρ. 3 και 4

• Οι οικονομικές σχέσεις με κράτη ή ξένες επιχειρήσεις πραγματοποιούνται σε συνθήκες ανεξαρτησίας, αμοιβαίου σεβασμού και ισότητας
• Το Κράτος είναι ανεξάρτητο σε όλες τις αποφάσεις της εσωτερικής οικονομικής πολιτικής και δεν δέχεται επιβολή ή όρους από την πλευρά των κρατών, εγχώριων ή αλλοδαπών τραπεζών και θεσμών, διεθνών οργανισμών ή πολυεθνικών εταιρειών

Σύνταγμα Εκουαδόρ 2006, άρθρο 416 εδ. 12

• Ενθαρρύνει ένα νέο σύστημα εμπορίου και επενδύσεων ανάμεσα στα κράτη που βασίζεται στη δικαιοσύνη, την αλληλεγγύη, τη δημιουργία διεθνών μηχανισμών ελέγχου στις πολυεθνικές εταιρείες.

Το Σύνταγμα της Βενεζουέλας περιλαμβάνει επίσης ανάλογους θεσμούς προστασίας παρεμβάλλοντας το λαϊκό παράγοντα:

Σύνταγμα Βενεζουέλας 1999, άρθρο 73 παρ. 2

1. Οι διεθνείς συνθήκες, οι συμβάσεις ή οι συμφωνίες που τυχόν θέτουν σε κίνδυνο την εθνική κυριαρχία ή που μεταβιβάζουν αρμοδιότητες σε υπερεθνικά όργανα, μπορούν να τίθενται σε δημοψήφισμα κατόπιν πρωτοβουλίας του/της Προέδρου της δημοκρατίας ή των 2/3 των μελών της Συνέλευσης ή του 15% των εκλογέων.

Η Βραζιλία με τα άρθρα 171, 176, 178 και 190 του Συντάγματός της επιφυλάσσει ρητά προνομιακή μεταχείριση των βραζιλιάνικων συμφερόντων εταιρειών, σε σχέση με τις ξένες εταιρείες, σε μια σειρά κομβικής σημασίας τομείς της οικονομίας⁷.

Πιο προωθημένο από τα προηγούμενα, το ισχύον Σύνταγμα της Δημοκρατίας της Κούβας στο άρθρο 11 ορίζει στην παρ. 2 ότι «Η Δημοκρατία της Κούβας αποκηρύσσει και θεωρεί παράνομες και άκυρες τις συνθήκες, συμβάσεις ή παραχωρήσεις, που συνήφθησαν σε συνθήκες ανισότητας ή οι οποίες ακυρώνουν ή μειώνουν την εθνική κυριαρχία της και την εδαφική της ακεραιότητα» και στην παρ. 3: «Οι οικονομικές, διπλωματικές και πολιτικές σχέσεις με οποιοδήποτε άλλο Κράτος δε θα μπορούν ποτέ να γίνουν αντικείμενο διαπραγμάτευσης υπό καθεστώς επίθεσης, απειλής ή εξαναγκασμού από ξένη δύναμη».

Να επισημανθεί και ένα παράδειγμα από το σχέδιο Λαϊκοδημοκρατικού Συντάγματος που παρουσίασε ο Ηλίας Ηλιού το 1947, όπου προτεινόταν η κατάργηση των προνομίων του ξένου κεφαλαίου και των συμβάσεων λεόντειου χαρακτήρα⁸. Σε παρόμοιο πνεύμα κινούνταν η Πράξη 1/Δεκέμβριος 1947 της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης.

γ. Η αναζήτηση εναλλακτικών διεθνών οικονομικών σχέσεων

Εδώ το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η αντιπαράθεση της Βενεζουέλας προς την ALCA, τη ζώνη ελευθέρων συναλλαγών που προωθούσαν οι ΗΠΑ. Σε αντιπαράθεση η Βενεζουέλα προώθησε την ΑLΒΑ περιλαμβάνοντας μάλιστα στο Σύνταγμά της μια σειρά διατάξεις που θεσμοθετούν τις γενικές κατευθύνσεις μιας άλλου τύπου διεθνούς οικονομικής συνεργασίας που θα βασίζεται στη διαφύλαξη της εθνικής κυριαρχίας, στην αντίθεση στην ελεύθερη αγορά, στη συνεργασία και στην αλληλεγγύη των κρατών με στόχο τον περιορισμό της ανισόμετρης ανάπτυξης και τον περιορισμό των κοινωνικών ανισοτήτων στο εσωτερικό τους⁹.

Αντίστοιχα, η κυβέρνηση Αλλιέντε είχε ταχθεί επίσης εναντίον της κυριαρχίας του δολαρίου, υπέρ της υπεράσπισης των εθνικών νομισμάτων αλλά και εναντίον της GATT (προδρόμου του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου)¹⁰.

δ. Η συμμετοχή των εργαζομένων στον πανεθνικό οικονομικό σχεδιασμό

Η παραγωγική ανασυγκρότηση μιας χώρας προϋποθέτει σχέδιο. Δεν μπορεί να είναι αποτέλεσμα των αυθόρμητων, καταστροφικών δυνάμεων της αγοράς. Αλλά, από την άλλη, κανένα σχέδιο δεν μπορεί να είναι αποτελεσματικό αν δεν αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης και συναπόφασης από τους ίδιους τους εργαζόμενους, σε τοπικό, κλαδικό και πανεθνικό επίπεδο. Ο γραφειοκρατικός, κυβερνητικός, από τα πάνω μόνο σχεδιασμός είναι καταδικασμένος να αποτύχει αφού κινδυνεύει να μην λάβει υπόψη του τα αντικειμενικά δεδομένα και τις ανάγκες και προσδοκίες του λαού¹¹.

Το άρθρο 81 του Συντάγματος της Πορτογαλίας του 1976 προέβλεπε ότι το κράτος υποχρεούται “Ια)Να δημιουργήσει τις αναγκαίες νομικές και τεχνικές προϋποθέσεις για την επιβολή ενός συστήματος δημοκρατικού προγραμματισμού της οικονομίας

Ιδ) Να ενθαρρύνει τη συμμετοχή των εργαζόμενων τάξεων και των οργανώσεών τους στον καθορισμό, τον έλεγχο και την επεξεργασία όλων των μεγάλων οικονομικών και κοινωνικών μέτρων”.

Στο ίδιο πνεύμα το σχέδιο αναθεώρησης Συντάγματος που δεν πρόλαβε να προωθήσει ο Αλλιέντε γιατί ανατράπηκε, προέβλεπε τη δημιουργία ενός Εθνικού Συστήματος Σχεδιασμού όπου θα συμμετείχαν πρωταγωνιστικά τα εργατικά συνδικάτα¹².

ε. Η ριζοσπαστικοποίηση της δημοκρατίας

Κανένα σχέδιο παραγωγικής ανασυγκρότησης δεν μπορεί να επιτύχει αν δεν αντιμετωπιστεί η αναμενόμενη σφοδρή αντίδραση του εγχώριου και ξένου μονοπωλιακού κεφαλαίου. Η ανατροπή του Αλλιέντε και το πραξικόπημα του 2002 ενάντια στην κυβέρνηση Τσάβες είναι μόνο δύο από τα πάρα πολλά ιστορικά παραδείγματα.

Απαιτείται, επομένως ριζοσπαστικοποίηση της δημοκρατίας, που σημαίνει α. εισαγωγή θεσμών άμεσης δημοκρατίας, β. διεύρυνση των λαϊκών ελευθεριών, γ. εκκαθάριση του κρατικού μηχανισμού από εκείνους που συνδέονται με φασιστικές και άλλες εγκληματικές οργανώσεις ή βαρύνονται για άλλα εγκλήματα, δ. κατάργηση τομέων του κρατικού μηχανισμού που είναι συνδεδεμένοι με ολιγαρχικά κέντρα εξουσίας, ε. δημιουργία νέων δημοκρατικών δομών, στ. εισαγωγή συστήματος παλλαϊκής άμυνας.

Η ανάγκη σύγκλησης Συντακτικής Συνέλευσης

Κατά συνέπεια, χρειάζονται δράσεις στις παραπάνω πέντε κατευθύνσεις. Όλα αυτά δεν μπορούν να γίνουν στο πλαίσιο του ισχύοντος Συντάγματος; Αυτό είναι εξαιρετικά δύσκολο, ή μάλλον αδύνατο. Κάποια άρθρα του Συντάγματος, όπως τα 28, 80, 107, θα έπρεπε να παραμεριστούν άμεσα. Για αρκετά άλλα θα απαιτούνταν διασταλτική ερμηνεία.

Μήπως τότε η αναθεώρηση είναι η κατάλληλη οδός; Η διαδικασία της αναθεώρησης είναι χρονοβόρα και άρα πολιτικά αναποτελεσματική. Εξάλλου, κάτι τέτοιο θα ενέπλεκε την όποια κυβέρνηση σε ατέρμονες αντιπαραθέσεις γύρω από την ερμηνεία των συνταγματικών διατάξεων, δηλαδή σε ένα πεδίο όχι ευνοϊκό για τις αλλαγές.

Αντίθετα, ο δρόμος της Συντακτικής Συνέλευσης μπορεί να ανοίξει μια ριζοσπαστική προοπτική¹³. Μπορεί να ακολουθηθεί το παράδειγμα της Βενεζουέλας και της Βολιβίας, όταν οι νεοεκλεγμένες ριζοσπαστικές δυνάμεις κάλεσαν το λαό να αποφανθεί με δημοψήφισμα αν επιθυμεί σύγκληση Συντακτικής Συνέλευσης και νέο Σύνταγμα. Η διαδικασία αυτή συνέβαλε στην ενεργοποίηση και ριζοσπαστικοποίηση των κοινωνικών δυνάμεων που είχαν στηρίξει τις κυβερνήσεις.

Μια Συντακτική Συνέλευση στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα, καρπός της λαϊκής αυτενέργειας και της δημοκρατικής συμμετοχής, αντανάκλαση της ανόδου των λαϊκών αγώνων, θα μπορούσε να υιοθετήσει νέο, καινοτόμο δημοκρατικό Σύνταγμα και να αναμορφώσει αντίστοιχα το νομικό και πολιτικό πλαίσιο ώστε να ξεκινήσει χωρίς συνταγματικά εμπόδια η παραγωγική ανασυγκρότηση. Το Σύνταγμα δεν είναι πανάκεια αλλά μπορεί να αποτελέσει μορφή «εγκοίτωσης» -όπως έγραφε ο Σβώλος για το Σύνταγμα του 1911¹⁴- της αγωνίας και των διεκδικήσεων της μεγάλης πλειοψηφίας της κοινωνίας. Μπορεί να αποτελέσει πολιτικό και ιδεολογικό μοχλό για την προώθηση των βαθιών αλλαγών που χρειάζεται η χώρα¹⁵. Μην ξεχνάμε ότι και στο ξεκίνημα της επανάστασης του 1821, οι επαναστατημένοι αγρότες απειλούσαν τους προεστούς στα Βέρβαινα με το σύνθημα “θέλουμε σύστημα”, Σύνταγμα δηλαδή¹⁶.

Αναφορές

Ελληνόγλωσσες

Αλιβιζάτος, Ν. (1981) Εισαγωγή στην ελληνική συνταγματική ιστορία, Αθήνα-Κομοτηνή, Αντ. Σάκκουλας

Αλιβιζάτος, Ν. (2011) Το Σύνταγμα και οι εχθροί του στη νεοελληνική ιστορία 1800-2010, Αθήνα, Πόλις

Ηλιoύ, Η. (1946, 1947) "Για έvα λαϊκoδημoκρατικό Σύvταγμα", σε: Κoμμoυvιστική Επιθεώρηση, τευχ. 10, 11, 12/1946, τευχ. 3/1947

Καλτσώνης, Δ. (2009) Το δίλημμα της μπολιβαριανής δημοκρατίας (κράτος και δίκαιο στη Βενεζουέλα του Ούγκο Τσάβες), Αθήνα, Ξιφαράς

Καλτσώνης, Δ. (2010) Ελληνική Συνταγματική Ιστορία, τ. ΙΙ: 1941-2001, Αθήνα, Ξιφαράς

Καλτσώνης, Δ. (2011) “Η αναγκαιότητα Συντακτικής Συνέλευσης και η ολοκλήρωση του κύκλου της μεταπολίτευσης”, στον τόμο: Δ. Καλτσώνης (επιμ.), (2011) Τα Ελληνικά Συντάγματα, τ. ΙΙ, Αθήνα, Ξιφαράς, προσβάσιμο στο http://kaltsonis.blogspot.gr/2011/03/blog-post.html

Καλτσώνης, Δ. (2011) “Ευρωπαϊκή Ένωση και εθνική – πολιτική κυριαρχία, σε: Ουτοπία (2011) τευχ. 96

Καλτσώνης, Δ. (2012) Ο Τσε για το κράτος και την επανάσταση, Αθήνα, εκδ. Τόπος

Μαυριάς, Κ., Παντελής, Α. (1981) Συνταγματικά κείμενα (Ελληνικά και ξένα), Αθήνα-Κομοτηνή, Αντ. Σάκκουλας

Στρατηλάτης, Κ. (2015) Το πολιτικό σύστημα σε κρίσιμη καμπή (οι θεσμικές συνθήκες και το Σύνταγμα), Αθήνα, Παπαζήσης

Στρίγκος, Λ. (1985) “Πορεία της επανάστασης, πάλη για την εξουσία” στο: Κέντρο Μαρξιστικών Ερευνών, Η επανάσταση του εικοσιένα (1985), Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή

Ταμπλάδα, K. (2014) Τσε Γκεβάρα: η πολιτική οικονομία της οικοδόμησης του σοσιαλισμού, Αθήνα, Διεθνές Βήμα

Ξενόγλωσσες

Allende, S. Un estado democratico y soberano. Mi propuesta a los chilenos, Espana, Edicion del Centro de Estudios Politicos Simon Bolivar y de la Fundacion Presidente Allende

Constantinesco, V., Pierré-Caps, St. (2006) Droit constitutionnel, Paris, PUF

European Parliament (2012) A “traffic-light approach” to the implementation of the 2011 and 2012 Country Specific Recommendations- CSRS

Gaudichaud, F. (2005) “Construyendo “poder popular”: el movimiento sindical, la CUT y las luchas obreras en el periodo de la Unidad Popular”, στον τόμο: J. Pinto Vallejos (ed.), (2005) Cuando hicimos historia, Santiago de Chile, LOM

Magasich, J. (2013) “L' étonnante actualité d'une politique étrangère”, in: Le Monde Diplomatique, Septembre 2013, www.monde-diplomatique.fr

Manili, P. «El derecho constitucional ante el tercer milenio», in: Pensamiento Constitucional, Año VI, no 6

1 Βλ. Δ. Καλτσώνης, Ελληνική Συνταγματική Ιστορία, τ. ΙΙ: 1941-2001, Αθήνα, εκδ. Ξιφαράς, 2010, σελ. 85 επ., 143 επ. Ανάλογα, ήδη στο Σύνταγμα του 1844, άρθρο 98, κατοχυρώνεται η δυνατότητα παρουσίας ξένων στρατιωτικών δυνάμεων στη χώρα. Κατοχυρώνεται έκτοτε σε όλα τα Συντάγματα η στρατιωτικο-πολιτική μορφή της εξάρτησης.

2 Βλ. V. Constantinesco – St. Pierré-Caps, Droit constitutionnel, Paris, PUF, 2006, σελ. 260.

3 Βλ. τη σχετική μελέτη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου A “traffic-light approach” to the implementation of the 2011 and 2012 Country Specific Recommendations- CSRS.

4 Βλ. Δ. Καλτσώνης, “Ευρωπαϊκή Ένωση και εθνική – πολιτική κυριαρχία”, περ. Ουτοπία, τευχ. 96 (2011), σελ. 89-97.

5 Βλ. το κείμενο του Συντάγματος στον τόμο Κ. Μαυριάς - Α. Παντελής, Συνταγματικά κείμενα (Ελληνικά και ξένα), Αθήνα-Κομοτηνή, εκδ. Αντ. Σάκκουλα, 1981, σελ. 514 επ.

6 Βλ. Δ. Καλτσώνης, Το δίλημμα της μπολιβαριανής δημοκρατίας (κράτος και δίκαιο στη Βενεζουέλα του Ούγκο Τσάβες), Αθήνα, εκδ. Ξιφαράς, 2009, σελ. 68 επ.

7 Βλ. P. Manili, «El derecho constitucional ante el tercer milenio», Pensamiento Constitucional, Año VI, no 6, σελ. 489 κε., 499-500.

8 Βλ. Η. Ηλιoύ, "Για έvα λαϊκoδημoκρατικό Σύvταγμα", περ. Κoμμoυvιστική Επιθεώρηση, τευχ. 10/1946, σελ. 572 επ., τευχ. 11/1946, σελ. 627 επ., τευχ. 12/1946, σελ. 665 επ. ,τευχ. 3/1947, σελ. 118 επ.

9Βλ. περισσότερα στο Δ. Καλτσώνης, “Η αναγκαιότητα Συντακτικής Συνέλευσης και η ολοκλήρωση του κύκλου της μεταπολίτευσης”, στον τόμο Δ. Καλτσώνης (επιμ.), Τα Ελληνικά Συντάγματα, τ. ΙΙ, Αθήνα, εκδ. Ξιφαράς, σελ. 7 επ., προσβάσιμο στο http://kaltsonis.blogspot.gr/2011/03/blog-post.html

10Βλ. J. Magasich, “L' étonnante actualité d'une politique étrangère”, Le Monde Diplomatique, Septembre 2013, www.monde-diplomatique.fr

11Βλ. Κ. Ταμπλάδα, Τσε Γκεβάρα: η πολιτική οικονομία της οικοδόμησης του σοσιαλισμού, Αθήνα, εκδ. Διεθνές Βήμα, 2014, σελ. 138, 305 και Δ. Καλτσώνης, Ο Τσε για το κράτος και την επανάσταση, Αθήνα, εκδ. Τόπος, 2012, σελ. 154, 156-157.

12Βλ. S. Allende, Un estado democratico y soberano. Mi propuesta a los chilenos, Edicion del Centro de Estudios Politicos Simon Bolivar y de la Fundacion Presidente Allende (Espana), σελ. 17, 25 και F. Gaudichaud, “Construyendo “poder popular”: el movimiento sindical, la CUT y las luchas obreras en el periodo de la Unidad Popular”, στον τόμο J. Pinto Vallejos (ed.), Cuando hicimos historia, Santiago de Chile, LOM, 2005, σελ. 81 επ., 94 επ.

13Βλ. και Κ. Στρατηλάτης, Το πολιτικό σύστημα σε κρίσιμη καμπή (οι θεσμικές συνθήκες και το Σύνταγμα), Αθήνα, εκδ. Παπαζήση, 2015.

14Βλ. Ν. Αλιβιζάτος, Εισαγωγή στην ελληνική συνταγματική ιστορία, Αθήνα-Κομοτηνή, εκδ. Αντ. Σάκκουλα, 1981, σελ. 99.

15Βλ. Ν. Αλιβιζάτος, Το Σύνταγμα και οι εχθροί του στη νεοελληνική ιστορία 1800-2010, Αθήνα, εκδ. Πόλις, 2011, σελ. 595 επ., 659 επ.

16Βλ. Λ. Στρίγκος, “Πορεία της επανάστασης, πάλη για την εξουσία”, στον τόμο του Κέντρου Μαρξιστικών Ερευνών, Η επανάσταση του εικοσιένα, Αθήνα, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1985, σελ. 133.