Εφημερίδα των Συντακτών (στο ένθετο Η μεταπολίτευση των “κάτω”, τ.B), 28-29/9/2024

Το φιλειρηνικό κίνημα στη χώρα μας εμφανίστηκε πολύ πριν τη μεταπολίτευση και αντιμετώπισε σκληρές διώξεις. Το 1951 ο Νίκος Νικηφορίδης οδηγήθηκε στο εκτελεστικό απόσπασμα επειδή συγκέντρωνε υπογραφές κάτω από την Έκκληση της Στοκχόλμης για την απαγόρευση και κατάργηση των πυρηνικών όπλων.

Ο βασικός οργανωτικός φορέας του κινήματος υπήρξε η Ελληνική Επιτροπή για τη Διεθνή Ύφεση και Ειρήνη (ΕΕΔΥΕ) που ιδρύθηκε το 1955. Ο πυρήνας του φιλειρηνικού κινήματος υπήρξε ο κόσμος της Αριστεράς, της ΕΔΑ και του παράνομου ΚΚΕ. Παράλληλα η ΕΕΔΥΕ επιδίωκε τη συσπείρωση ευρύτερων δυνάμεων. Για το λόγο αυτό εξάλλου πρώτος πρόεδρός της υπήρξε ο Ανδρέας Ζάκας, υφυπουργός Εργασίας τη δύσκολη εμφυλιοπολεμική περίοδο 1945-1946.

Τα βασικά αιτήματα της εποχής ήταν η απομάκρυνση των αμερικανικών βάσεων και των πυρηνικών, η δημιουργία στα Βαλκάνια μιας αποπυρηνικοποιημένης ζώνης ειρήνης. Ήδη τη δεκαετία του 1960 το φιλειρηνικό κίνημα είχε αποκτήσει μαζικό χαρακτήτα παρά την αστυνομική καταστολή και τις απαγορεύσεις. Ιστορική έμεινε η 1η Μαραθώνια πορεία Ειρήνης. Παρότι απαγορεύθηκε, συνελήφθησαν 2000 διαδηλωτές και τραυματίστηκαν άλλοι 300, πραγματοποιήθηκε τελικά στις 21 Απριλίου 1963 από τους Γρηγόρη Λαμπράκη, Ανδρέα Μαμμωνά, Παντελή Γούτη και Μπάμπη Παπαδόπουλο. Ο Γρηγόρης Λαμπράκης, αντιπρόεδρος της ΕΕΔΥΕ και συνεργαζόμενος βουλευτής με την ΕΔΑ δολοφονήθηκε, όπως είναι γνωστό, ένα μήνα αργότερα.

Η πρώτη περίοδος (1974-1981)

Το φιλειρηνικό κίνημα επανήλθε πιο μαζικό και μαχητικό μετά την πτώση της δικτατορίας. Διακρίνεται εδώ μια πρώτη φάση ανάπτυξης του φιλειρηνικού κινήματος κατά την οποία συστρατεύθηκαν χιλιάδες λαού από ευρύτερο ιδεολογικο-πολιτικό φάσμα. Συμμετείχαν με τον ένα ή άλλο τρόπο και σημαντικές προσωπικότητες της επιστήμης και του πολιτισμού ανάμεσά τους ο Μίκης Θεοδωράκης, ο ακαδημαϊκός Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος, ο Γιάννης Ρίτσος, η Μελίνα Μερκούρη, η Αθηνά Παναγούλη και πολλοί άλλοι. Την περίοδο 1976-78 ξετυλίχθηκε η παγκόσμια καμπάνια για τη συγκέντρωση υπογραφών κάτω από τη «Νέα Έκκληση της Στοκχόλμης», που έγινε με την ευκαιρία της Α΄ Συνόδου του ΟΗΕ για τον Αφοπλισμό. Συγκεντρώθηκαν 1.500.000 υπογραφές στην Ελλάδα και 700 εκατ. σε όλο τον κόσμο.

Πιο έντονα από κάθε άλλη φορά ετέθη το ζήτημα της απομάκρυνσης των ξένων βάσεων και των πυρηνικών από τη χώρα καθώς και το αίτημα της εξόδου της Ελλάδας από το ΝΑΤΟ. Αυτή υπήρξε η βασική διεκδίκηση της περιόδου. Η εμπειρία της επτάχρονης δικτατορίας και η τραγωδία της Κύπρου, ο σχετικός ρόλος των βάσεων και του ΝΑΤΟ στην επιβολή της χούντας και στην προδοσία της Κύπρου, είχαν καταδείξει με πολύ ξεκάθαρο τρόπο την ανάγκη αυτή.

Ήταν τέτοια η δυναμική του κινήματος που ακόμη και κεντρώοι πολιτικοί, όπως ο Ι. Ζίγδης, δήλωναν περιστασιακά ότι τάσσονταν υπέρ της απομάκρυνσης από το ΝΑΤΟ καθώς “δια της στρατιωτικής αποστολής, ως γνωστόν, εξησφαλίσθη ο άμεσος έλεγχος των ελληνικών μονάδων υπό των Αμερικανών, η διαφθορά συνειδήσεων και η κατασκευή πρακτόρων”. Ήταν τόσο έντονα τα αισθήματα του ελληνικού λαού που η κυβέρνηση Καραμανλή το 1974, προκειμένου να εκτονώσει τη λαϊκή οργή, αναγκάστηκε να δηλώσει ότι η Ελλάδα αποχωρεί από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ. Ακόμη και ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος παραδέχθηκε αυτοκριτικά στη Βουλή λίγα χρόνια αργότερα: “Δεν θεωρώ πια αναγκαία την ύπαρξη αμερικανικών βάσεων στην Ελλάδα. Οι αμερικανικές βάσεις δεν αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο από Ανατολάς. Αν σημειωθεί μια παγκόσμια σύρραξη, το μόνο που θα κάνουν είναι να μας εκθέτουν σε καταστροφή”¹.

Το αίτημα της εξόδου από το ΝΑΤΟ ήταν σημαντικό όχι μόνο για τις εσωτερικές εξελίξεις αλλά και για τη διεθνή ειρήνη. Οι βάσεις είχαν επανειλημμένα χρησιμοποιηθεί για επιθετικές ενέργειες σε βάρος των Αραβικών λαών στη Μεσόγειο και στην ευρύτερη Μέση Ανατολή (Ιράν, Λίβανος, Παλαιστίνη, Αίγυπτος, Λιβύη, Συρία κά.) και βέβαια συντελούσαν στη διατήρηση της επικίνδυνης (και πυρηνικής) αντιπαράθεσης με τις σοσιαλιστικές χώρες.

Παράλληλα το φιλειρηνικό κίνημα ανέπτυξε πλούσια δραστηριότητα για να καλλιεργήσει τη φιλία ανάμεσα στον ελληνικό και τουρκικό λαό. Η ελληνοτουρκική φιλία γινόταν αντιληπτή, και ορθά, ως σημαντικός μοχλός για την ειρήνη στο Αιγαίο αλλά και για την προάσπιση των κυριαρχικών δικαιωμάτων της Ελλάδας. Η φιλία των δύο λαών και η ανάπτυξη της συνεργασίας ανάμεσα στα συνδικάτα, σε άλλες συνδικαλιστικές ενώσεις, επιστημονικούς φορείς, προοδευτικές δημοτικές αρχές, καλλιτέχνες, διανούμενους υπήρξε πολύ σημαντική και συνέβαλε στην αναχαίτιση της επιθετικότητας του αντιδραστικού καθεστώτος της Αγκυρας.

Η δεύτερη περίοδος (1981-1990)

Μια δεύτερη περίοδος άνοιξε για το φιλειρηνικό κίνημα τη δεκαετία του 1980. Αυτή σημαδεύτηκε από τη στροφή του ΠΑΣΟΚ, το οποίο ως κυβέρνηση πια εγκατέλειψε το στόχο της απομάκρυνσης των ξένων βάσεων και της εξόδου της Ελλάδας από το ΝΑΤΟ. Η κυβέρνηση υπέγραψε τη συμφωνία παραμονής των βάσεων και αρνήθηκε ακόμη και την πρόταση του ΚΚΕ για δημοψήφισμα. Υποστήριζε υποκριτικά ότι με το πέρας της πενταετίας οι βάσεις δήθεν θα απομακρύνονταν. Η πολιτική αυτή στροφή, παρότι προκάλεσε αντιδράσεις στο εσωτερικό του ΠΑΣΟΚ, επέδρασε σε ένα τμήμα της κοινωνίας προσανατολίζοντάς το σε αντίστοιχες πολιτικές αντιλήψεις συμβιβασμού.

Δεν είναι άσχετο το γεγονός ότι και σε οργανωτικό επίπεδο υπήρξαν δυο διασπαστικές κινήσεις. Το 1981 δημιουργήθηκαν η Αδέσμευτη Κίνηση ειρήνης (ΑΚΕ), με πρωτοβουλία στελεχών του ΚΚΕ Εσωτερικού και η Κίνηση για την Ειρήνη, τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και την Εθνική Ανεξαρτησία (ΚΕΑΔΕΑ), με πρωτοβουλία στελεχών του ΠΑΣΟΚ. Η ΑΚΕ προσανατολίστηκε σε μια αντίληψη ίσων αποστάσεων από ΗΠΑ και ΕΣΣΔ υποβαθμίζοντας αντικειμενικά την επιθετικότητα του ΝΑΤΟ, που εκφράστηκε τη δεκαετία του 1980 και με την εγκατάσταση σύγχρονων πυρηνικών πυραύλων Κρουζ και Πέρσινγκ στην Ευρώπη. Η ΚΕΑΔΕΑ από την άλλη, υιοθέτησε την επιχειρηματολογία της κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ ότι δήθεν οι βάσεις θα απομακρυνθούν μετά την πενταετία από την υπογραφή της συμφωνίας.

Μοιραία το φιλειρηνικό κίνημα σε ένα βαθμό αποδυναμώθηκε. Παρά τις δυσκολίες συνέχισε τη δράση του στις τρεις κατευθύνσεις: απομάκρυνση των βάσεων και έξοδος από το ΝΑΤΟ, ελληνοτουρκική φιλία, ειρηνικά Βαλκάνια χωρίς πυρηνικά. Οι διαδηλώσεις έξω από την πρεσβεία των ΗΠΑ και τις διάφορες στρατιωτικές βάσεις τους συνεχίστηκαν.

Η τρίτη περίοδος (1990 και μετά)

Η τρίτη, σύγχρονη περίοδος ξεκίνησε περί το 1990 μετά την παλινόρθωση του καπιταλισμού στην Ανατολική Ευρώπη. Ο ψυχρός πόλεμος έληξε και τη θέση του διαδέχθηκε μια περίοδος μονοκρατορίας των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ.

Παρά το γεγονός ότι καλλιεργήθηκαν παντοιοτρόπως αυταπάτες ότι δήθεν η ανθρωπότητα εισήλθε σε μια περίοδο ειρήνης και δημοκρατίας, η πραγματικότητα έδειξε το ακριβώς αντίθετο. Η επιθετικότητα των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων, πρωτίστως των ΗΠΑ, αυξήθηκε καθώς πλέον δεν υπήρχε αντίπαλο δέος. Πόλεμοι και επεμβάσεις ξέσπασαν ανά τον κόσμο: Ιράκ, Αφγανιστάν, Λιβύη, Συρία, Παλαιστίνη αλλά και στην ίδια την ευρωπαϊκή ήπειρο και τη γειτονιά μας με την υπόθαλψη των εθνικισμών στη Γιουγκοσλαβία που κορυφώθηκε με τη ΝΑΤΟϊκή επέμβαση για τη δημιουργία προτεκτοράτου στο Κόσοβο το 1999. Οι ποικιλόμορφες αντιδράσεις του φιλειρηνικού κινήματος υπήρξαν συνεχείς. Ιστορική υπήρξε η διαδήλωση πολλών χιλιάδων ανθρώπων που οργάνωσε η ΕΕΔΥΕ αλλά και άλλοι φορείς κατά την επίσκεψη Κλίντον στην Ελλάδα το Νοέμβριο του 1999.

Σε όλες αυτές τις στρατιωτικές επεμβάσεις ο ρόλος των αμερικανικών βάσεων στο ελληνικό έδαφος διαδραμάτισε και πάλι σημαντικό ρόλο. Ειδικά στην περίπτωση του Κοσόβου, η διέλευση ΝΑΤΟϊκών στρατευμάτων από το έδαφος της Ελλάδας, που έγινε μάλιστα κατά παραβίαση του άρθρου 27 παρ. 2 του Συντάγματος (καθώς δεν ψηφίστηκε ειδικός νόμος), προκάλεσε μεγάλες λαϊκές αντιδράσεις.

Οι σημερινές προκλήσεις

Στην παρούσα ιστορική συγκυρία το φιλειρηνικό κίνημα είναι πιο αναγκαίο από κάθε άλλη φορά. Αναδύεται η ανάγκη της ισχυροποίησής του και των ενωτικών ποικιλόμορφων δράσεων. Τα αιτήματα της μη εμπλοκής της χώρας μας στους πολεμικούς τυχοδιωκτισμούς του ΝΑΤΟ και της γοργά στρατιωτικοποιούμενης ΕΕ, η κατάργηση των βάσεων και κάθε είδους διευκολύνσεων γίνονται κάθε μέρα ολοένα και πιο ζωτικής σημασίας για την ειρήνη στην περιοχή μας.

Η συμμετοχή της Ελλάδας στον πόλεμο που διεξάγει το ΝΑΤΟ με τη Ρωσία στην Ουκρανία μπορεί να αποδειχθεί καταστροφική τόσο για τον ελληνικό λαό όσο και για την ανθρωπότητα σε περίπτωση που η αντιπαράθεση κλιμακωθεί. Εξίσου απαράδεκτη και ανήθικη είναι η στήριξη που παρέχει η κυβέρνηση στη γενοκτονία που διαπράττει η ακροδεξιά κυβέρνηση του Ισραήλ στην Παλαιστίνη με τάσεις γεωγραφικής επέκτασης του πολέμου. Η συμμετοχή της Ελλάδας σε αυτές τις συρράξεις εκθέτει τον ελληνικό λαό σε μεγάλους κινδύνους και τον φορτώνει με νέα δυσβάσταχα οικονομικά βάρη για τα εξοπλιστικά προγράμματα του ΝΑΤΟ.

Σε αντιπαράθεση με τις πολεμικές συγκρούσεις, είναι απαραίτητη η καλλιέργεια σχέσεων φιλίας, αλληλεγγύης και κοινού αγώνα με το λαό της Τουρκίας όσο και με τους άλλους λαούς των Βαλκανίων, η αντιπαράθεση με όλους τους εθνικισμούς που υποθάλπονται από τις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις. To αμετάθετο των συνόρων και η τήρηση του διεθνούς δικαίου εξακολουθούν να αποτελούν γραμμές άμυνας, όπως συνέβαινε όλα αυτά τα 50 χρόνια της μεταπολίτευσης.

Η διεκδίκηση από το αντιπολεμικό κίνημα μιας ανεξάρτητης, φιλειρηνικής εξωτερικής πολιτικής εκτός στρατιωτικών συνασπισμών παραμένει επίκαιρη και ζωντανή, όπως ήταν καθόλη τη μεταπολίτευση².

εφημ. ΤΑ ΝΕΑ, 25/9/2024

Η κατάσταση στην ανατολική Μεσόγειο αλλά και στην ανατολική Ευρώπη γίνεται κάθε μέρα ολοένα και πιο κρίσιμη. Η εξάπλωση του πολέμου και ο αρμαγεδώνας που μας απειλεί είτε με αφορμή το Ουκρανικό είτε τη Μέση Ανατολή είναι ορατά. Σε αυτές τις συνθήκες η συντήρηση του κλίματος των εθιμοτυπικών συναντήσεων στις ελληνοτουρκικές σχέσεις δεν συμβάλλει ούτε στην διασφάλιση των κυριαρχικών δικαιωμάτων της χώρας ούτε στην ειρήνη στην περιοχή.

Αυτό που απαιτείται είναι μια θαρραλέα στροφή. Η Ελλάδα θα μπορούσε να αναλάβει μια διπλωματική πρωτοβουλία για την ειρήνη και την τήρηση του διεθνούς δικαίου στην ευρύτερη περιοχή. Εξάλλου, κυρίαρχο θέμα στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ θα είναι η εισβολή στη Γάζα και στο Λίβανο. Η επίκληση τήρησης του διεθνούς δικαίου είναι σημαντική καθώς το διεθνές δίκαιο είναι ένα από τα όπλα των αδύναμων χωρών και τέτοια είναι η Ελλάδα. Η αρχή του απαραβίαστου των συνόρων, της ειρηνικής επίλυσης των διαφορών, της αυτοδιάθεσης των λαών, της μη επέμβασης στα εσωτερικά άλλων χωρών, της εφαρμογής του διεθνούς δικαίου της θάλασσας, της μη παραβίασης των Συνθηκών της Γενεύης είναι θεμελιώδεις αρχές που πρέπει να τις υπερασπιστούμε.

Στο βαθμό που αποκατασταθεί η τήρησή τους, θα επέλθει η ειρήνη, θα προστατευθούν η κυριαρχία και τα κυριαρχικά δικαιώματα και της χώρας μας. Στον ίδιο βαθμό το τουρκικό αντιδραστικό καθεστώς θα δυσκολεύεται να τις αμφισβητεί και να ασκεί πιέσεις. Ας το διατυπώσω διαφορετικά: όσο το Ισραήλ θα παραβιάζει κάθε έννοια διεθνούς δικαίου στην Παλαιστίνη και στο Λίβανο, και όσο ο Ερντογάν θα παρουσιάζεται ως δήθεν υποστηρικτής του διεθνούς δικαίου, τόσο η θέση της χώρας μας θα καθίσταται δυσχερέστερη.

Επείγει επομένως από πολλές απόψεις να πρωτοστατήσει η Ελλάδα στην καταδίκη της ισραηλινής επιθετικότητας. Αυτό απαιτεί έμπρακτα μέτρα όπως διακοπή κάθε είδους βοήθειας και συνεργασίας, στρατιωτικής, οικονομικής, διπλωματικής. Επιβάλλει επίσης την προσφυγή της χώρας μας, μαζί με τις άλλες χώρες που έχουν ήδη πράξει το ίδιο, στο Διεθνές Δικαστήριο.

Η διπλωματική πρωτοβουλία της Ελλάδας θα μπορούσε να βρει πολλούς συμμάχους. Ας μην ξεχνάμε ότι η συντριπτική πλειοψηφία των κρατών εκφράστηκε μια ακόμη φορά πρόσφατα απαιτώντας την εφαρμογή των αποφάσεων του ΟΗΕ για το Παλαιστινιακό και τον τερματισμό της γενοκτονίας στη Γάζα. Σε αυτή την προσπάθεια μάλιστα θα μπορούσε να προσκληθεί να συμμετέχει και η Τουρκία, η οποία -θεωρητικά- στηρίζει τους Παλαιστινίους.

Δυστυχώς, τίποτα από όλα τα παραπάνω δεν πρόκειται να πράξει η ελληνική κυβέρνηση. Σέρνεται στην ουρά της πολιτικής των ΗΠΑ και της ΕΕ. Συμπαρατάσσεται με την υπόλογη για γενοκτονία και εγκλήματα πολέμου ακροδεξιά κυβέρνηση Νετανιάχου. Στιγματίζει τη χώρα μας ως υποστηρικτή των βιαστών του διεθνούς δικαίου με ό,τι συνέπειες θα έχει αυτό.

Εφημερίδα των Συντακτών (στο ένθετο Η μεταπολίτευση των “κάτω”, τ.Α), 21-22/9/2024

Το αίτημα της κατάκτησης της εθνικής ανεξαρτησίας και άρα της απαλλαγής από τις παρεμβάσεις των ξένων δυνάμεων εγγράφηκε με τον πλέον ηχηρό τρόπο στη συνείδηση του ελληνικού λαού την περίοδο της γερμανικής κατοχής. Το ΚΚΕ και το ΕΑΜ είχαν καθοριστική συμβολή σε αυτό. Στο ιδρυτικό κείμενο του ΕΑΜ αναφερόταν ως στόχος όχι μόνο η απελευθέρωση από τους κατακτητές αλλά και η επίτευξη “πλήρους ανεξαρτησίας” της Ελλάδας.

Η ανάλυση που βρισκόταν πίσω από την επιδίωξη αυτή βασιζόταν στην πραγματικότητα του νεοελληνικού κράτους από την ίδρυσή του. Οι μεγάλες δυνάμεις κάθε περιόδου παρενέβαιναν οικονομικά, πολιτικά ακόμη και στρατιωτικά στα ελληνικά πράγματα, πάντοτε σε συνεργασία με την εγχώρια οικονομική και πολιτική ελίτ. Οι παρεμβάσεις αυτές των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων είχαν ως αποτέλεσμα την ένταση της εκμετάλλευσης και φτωχοποίησης του λαού ενώ παράλληλα συντηρούσαν τη χώρα σε μια κατάσταση σχετικής υπανάπτυξης, σε έναν δευτερεύοντα ρόλο, σε μια κατηγορία μέσου επιπέδου ανάπτυξης.

Η αλήθεια είναι ότι αυτή η κόκκινη γραμμή διακρίνεται σε όλες τις φάσεις της νεοελληνικής ιστορίας. Διακρίνεται πρωτίστως στην ιδρυτική πράξη του νεοελληνικού κράτους, όταν ματαιώθηκαν οι πόθοι του λαού για ανεξάρτητο κράτος με δημοκρατικό Σύνταγμα. Στη θέση του δημιουργήθηκε το “Βασίλειο της Ελλάδος” με δοτό μονάρχη – τοποτηρητή των ξένων δυνάμεων, χωρίς Σύνταγμα και Βουλή.

Το ίδιο συνέβαινε σε κάθε κομβική στιγμή. Ένα ακόμη παράδειγμα είναι η παρουσία του βρετανικού στόλου στο Φάληρο την περίοδο του κινήματος του 1909. Υπενθύμιζε ότι η μεταρρυθμιστική προσπάθεια δεν θα έπρεπε να υπερβεί κάποια όρια και κυρίως να μη θίξει τη μοναρχία που επιτελούσε το ρόλο του τοποτηρητή αλλά και την προσωποποίηση της συμμαχίας ανάμεσα στην εγχώρια ολιγαρχία και τον ξένο παράγοντα.

Η μεταπολεμική περίοδος

Η μεταπολεμική περίοδος σημαδεύτηκε από την επέμβαση της Βρετανίας το Δεκέμβριο του 1944 και τις μετέπειτα παρεμβάσεις των ΗΠΑ στον εμφύλιο αλλά και στη μετεμφυλιακή Ελλάδα. Αυτές έλαβαν και θεσμική κατοχύρωση μέσα από ένα πλέγμα συμβάσεων οικονομικού ή στρατιωτικού χαρακτήρα. Κορωνίδα όλων αυτών ήταν η συμφωνία για την ένταξη της Ελλάδας στο ΝΑΤΟ και η δημιουργία των αμερικανικών βάσεων. Το ίδιο το άρθρο 112 του Συντάγματος του 1952 κατοχύρωνε απαράδεκτα φορολογικά και άλλα προνόμια για το ξένο κεφάλαιο. Συμπληρωματική προς τα προηγούμενα ήταν η συφωνία σύνδεσης της χώρας με την ΕΟΚ το 1961. Ο Νίκος Κιτσίκης, που υπήρξε πρύτανης του Εθνικού Μετσόβειου Πολυτεχνείου την περίοδο της κατοχής, έγραφε προφητικά: “Σήμερα ακόμη πολλοί δεν γνωρίζουν ότι η θύελλα της Κοινής Αγοράς θα ξερριζώση τα αγροτικά νοικοκυριά, θα παρασύρη και θα εξαφανίση βιομηχανίες, θα συντρίψη βιοτεχνίες, θα πλήξη θανάσιμα τα μεσαία στρώματα, θα δημιουργήση εξοντωτικόν ανταγωνισμόν των Ελλήνων επαγγελματιών με τούς ξένους στους οποίους θ’ ανοίξουμε διάπλατα τις πόρτες, θα σκλαβώση τη χώρα μας στο ξένον κεφάλαιον μέ απροσμέτρητες συνέπειες, θ’ αυξήση ακόμη περισσότερον το μεγάλο έλλειμμα του εμπορικού μας Ισοζυγίου, θα μεταβάλη την μετανάστευσιν σέ ασταμάτητη αιμορραγίαν του εργατικού μας δυναμικού, σε πανικόν φυγής από τήν πατρίδα μας, πού θά γίνεται ημέρα με την ημέρα πτωχότερη γιατί θα παράγη λιγώτερα, άφού δεν θα μπορεί νά ανθέξη στον γεωργικόν και βιομηχανικόν ανταγωνισμόν, αλλά θά κατακλυσθή από τά ξένα προϊόντα»¹.

Ενδεικτική της στρατηγικής συμφωνίας του ξένου κεφαλαίου με την ελληνική άρχουσα τάξη ήταν η αντίδραση τμήματος του ΣΕΒ την περίοδο εκείνη. Ενώ εξέφρασε αρχικά ανησυχία για τις επιπτώσεις της σύνδεσης της Ελλάδας με την ΕΟΚ, έθετε κάποιους όρους, γρήγορα τα παραμέρισε ευχαρίστως ενώπιον μιας συμφωνίας που του παρείχε άλλες διεξόδους σε άλλους κερδοφόρους τομείς.

Ο αντιαμερικανισμός της μεταπολίτευσης

Ο ρόλος του ξένου παράγοντα είχε υπάρξει εμφανέστατος τόσο στην επιβολή της δικτατορίας το 1967, όσο και κατοπινά στην άσκηση της πολιτικής της. Γι’ αυτό, διόλου τυχαία, η εξέγερση του Πολυτεχνείου το 1973 σημαδεύτηκε ανεξίτηλα από τα συνθήματα που αναγράφησαν στην πύλη εκείνες τις ημέρες: “Έξω αι ΗΠΑ”, “Έξω το ΝΑΤΟ”. Η αποκορύφωση του αντιαμερικανισμού ήρθε ως συνέπεια της προδοσίας της Κύπρου το 1974.

Η πτώση της δικτατορίας 30 μόλις χρόνια μετά τα Δεκεμβριανά και μόνο 25 από το τέλος του εμφυλίου αναπόφευκτα πυροδότησε το κλίμα της εναντίωσης στον ξένο παράγοντα. Οι ιστορικές μνήμες έδεσαν με την παρούσα συγκυρία και δημιούργησαν ένα εκρηκτικό κλίμα.

Οι ιθύνοντες των ΗΠΑ είχαν επίγνωση των πολιτικών δυσκολιών που αντιμετώπιζαν με την κοινή γνώμη στην Ελλάδα. Η πρώτη μεγάλη διαδήλωση στην επέτειο της εξέγερσης του Πολυτεχνείου το 1974, στην οποία συμμετείχαν ένα εκατομμύριο άνθρωποι, δονούνταν από το σύνθημα “δολοφόνε Κίσινγκερ”. Ο Χ. Κίσινγκερ ήταν εξάλλου εκείνος που όχι μόνο ενορχήστρωσε την εισβολή της Τουρκίας στην Κύπρο αλλά και διέγνωσε έγκαιρα ότι έπρεπε να υπάρξει οργανωμένη μετάβαση από τη χούντα σε μια πολιτική κυβέρνηση.

Ενδεικτικό της κατάστασης ήταν ότι η κυβέρνηση Κ. Καραμανλή αναγκάστηκε να οδηγήσει για ένα διάστημα τη χώρα εκτός του στρατιωτικού σκέλους του ΝΑΤΟ προκειμένου να εκτονώσει τη λαϊκή δυσαρέσκεια και οργή. Χαρακτηριστικό είναι επίσης ότι ακόμη και οι φιλικές προς τη ΝΔ εφημερίδες της εποχής δυσκολεύονταν να τιθασεύσουν τα αντιαμερικανικά αισθήματα, που αγκάλιαζαν ακόμη και ψηφοφόρους της δεξιάς. Γίνονταν διαρκείς παρεμβάσεις τόσο των διευθυντών όσο και της ίδιας της κυβέρνησης για να μη βγαίνει προς τα έξω το κλίμα αυτό. “Επεμβαίνωμεν εντόνως εις τον τύπον για να προστατεύσωμεν την φιλίαν μας” έλεγε ο Ε. Αβέρωφ στους Αμερικανούς².

Στη συζήτηση για την αναθεώρηση του Συντάγματος το 1975 καταγράφηκαν τα αισθήματα αυτά της κοινής γνώμης. Οι προτάσεις της αντιπολίτευσης, από την Ένωση Κέντρου μέχρι το ΠΑΣΟΚ κινούνταν στη λογική του περιορισμού των δυνατοτήτων παραχώρησης στο ΝΑΤΟ και μελλοντικά στην ΕΟΚ. Πρότειναν για παράδειγμα να χρειάζεται αυξημένη πλειοψηφία 2/3 της Βουλής για τέτοιες αποφάσεις. Από την πλευρά του το ΚΚΕ κατέθεσε προτάσεις που απαγόρευαν την ύπαρξη ξένων βάσεων στη χώρα³.

Σε όλη την πρώτη περίοδο της μεταπολίτευσης (μέχρι το 1981 περίπου) κυριάρχησε το σύνθημα “ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο”, το οποίο προωθούσαν οι δυο βασικές δυνάμεις της αντιπολίτευσης, το ΚΚΕ με μεγαλύτερη συνέπεια και το ΠΑΣΟΚ λιγότερο.

Πρέπει πάντως να σημειωθεί ότι το αντιΕΟΚικό αίσθημα του ελληνικού λαού ήταν λιγότερο ισχυρό από το αντιΝΑΤΟϊκό. Το γεγονός αυτό οφειλόταν στο ότι η ΕΟΚ δεν ήταν τόσο άμεσα ταυτισμένη με τις παρεμβάσεις των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ (εμφύλιος, δικτατορία κλπ). Αντίθετα, καλλιεργούνταν η αίσθηση ότι πρόκειται για μια οικονομική συμμαχία δημοκρατικών κρατών και ότι θα προέκυπταν οικονομικά οφέλη από τη συμμετοχή σε αυτήν.

Η τομή του 1983

Η ανάληψη της διακυβέρνησης από το ΠΑΣΟΚ το 1981 δεν σηματοδότησε τη στροφή που ανέμενε μέρος τουλάχιστον της κοινωνίας. Το σύνθημα “ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο” εγκαταλείφθηκε. Οι ελιγμοί του κυβερνώντος κόμματος και η στροφή του σε σχέση με την προεκλογική του ρητορεία επέδρασαν σε ένα βαθμό καθώς αποδυνάμωσαν το κίνημα. Σημαντικό ρόλο σε αυτό έπαιξε και το γεγονός ότι την πρώτη τουλάχιστον τετραετία διακυβέρνησης το ΠΑΣΟΚ προχώρησε σε κάποιες μεταρρυθίσεις, οι οποίες παρά τον αναιμικό τους χαρακτήρα, έφεραν μια πνοή εκδημοκρατισμού και ανέβασαν το βιοτικό επίπεδο του λαού, ενώ παράλληλα, οικοδομήθηκαν νέα δίκτυα πελατειακών σχέσεων. Όλα αυτά αδυνάτισαν σταδιακά την υποστήριξη των αντιΝΑΤΟϊκών και αντιΕΟΚικών συνθημάτων σε τμήμα της κοινωνίας.

Ο πρώτος σταθμός ήταν η ελληνοαμερικανική συμφωνία για τις βάσεις του 1983. Από τη μια ο Α. Παπανδρέου παρουσιαζόταν με διάφορες ευκαιρίες ως “το άτακτο παιδί της ΝΑΤΟϊκής αδελφότητας” ενώ από την άλλη υπέγραφε την παραμονή των βάσεων με το επιχείρημα ότι αυτές θα φύγουν μελλοντικά⁴.

Δεύτερος σταθμός υπήρξε η προσυπογραφή της κυβέρνησης στην Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη το 1985, γεγονός που όχι μόνο υποδήλωνε την εγκατάλειψη του αιτήματος της εξόδου από την ΕΟΚ αλλά επιπλέον συνεργούσε στην απαρχή επιβολής μιας νεοφιλελεύθερης πολιτικής σε επίπεδο ΕΟΚ αλλά και εγχώριο⁵.

Η καμπή της δεκαετίας του 1990

Ο τρίτος και σημαντικότερος σταθμός ήταν η δεκαετία του 1990. Η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και η παλινόρθωση του καπιταλισμού στην Ανατολική Ευρώπη αποδυνάμωσε γενικότερα τα επαναστατικά και αντιιμπεριαλιστικά κινήματα παντού στον κόσμο. Δημιουργήθηκε και καλλιεργήθηκε η αίσθηση της παντοδυναμίας των ΗΠΑ και του μονόδρομου του ΝΑΤΟ και της ΕΟΚ/ΕΕ.

Στο πλαίσιο αυτό η υπογραφή της Συνθήκης του Μάαστριχτ το 1992 έγινε σε πανηγυρικούς τόνους. Με ακόμη πιο διθυραμβικό τρόπο έγινε η προσχώρηση της Ελλάδας στην ΟΝΕ και η συνταγματική κατοχύρωση της προσχώρησης με την αναθεώρηση του Συντάγματος το 2001. Η αναθεώρηση ονομάστηκε μάλιστα συναινετική καθώς τα δύο μεγάλα κόμματα του πανίσχυρου τότε δικομματισμού (ΠΑΣΟΚ και ΝΔ) ψήφισαν από κοινού τις σχετικές διατάξεις καλλιεργώντας μια ψευδαίσθηση ευφορίας που γρήγορα έμελλε να διαψευστεί.

Η θύελλα της κρίσης

Ως συνέχεια όλων των παραπάνω ξέσπασε η θύελλα της οικονομικής κρίσης, των Μνημονίων, της ραγδαίας φτωχοποίησης των εργαζομένων. Η Ελλάδα έχει μετατραπεί σε χώρα τουρισμού, με εξαιρετικά αναιμική βιομηχανική, τεχνολογική βάση, με αδύναμη αγροτική οικονομία.

Η κυρίαρχη τάξη παραμένει σταθερή στη στρατηγική της συμμαχία με τις ΗΠΑ και την ΕΕ αποκομίζοντας, εν μέσω της κρίσης, τεράστια υπερκέρδη. Κανένα τμήμα της αστικής τάξης δεν διανοήθηκε ποτέ να διαφοροποιηθεί από αυτή την κεντρική επιλογή. Το σύμπλεγμα των συμφερόντων διασφαλίζει την κερδοφορία τους παρά τις όποιες επιμέρους αντιθέσεις μπορεί καμιά φορά να προκύπτουν. Η Ελλάδα δεν διαθέτει μια κραταιά αυτοδύναμη αστική τάξη, όπως για παράδειγμα η Βρετανία, της οποίας τμήμα προώθησε το BREXIT.

Για το λόγο αυτό δεν είναι τυχαίο ότι όλα ανεξαιρέτως τα συστημικά πολιτικά κόμματα στη χώρα μας υπερασπίζονται, το καθένα με τον τρόπο του, αυτή τη δομική σχέση. Κανένα δεν αμφισβητεί την ένταξη της Ελλάδας στη “Δύση”. Η συναίνεση για παραμονή στο ΝΑΤΟ και στην ΕΕ καλύπτει από τα κόμματα της ακροδεξιάς μέχρι τη ΝΔ, το ΠΑΣΟΚ, το ΣΥΡΙΖΑ (και τη “Νέα Αριστερά”), ανεξάρτητα από τις όποιες φραστικές παραλλαγές.

Από την άλλη, η εμπειρία των Μνημονίων, της εποπτείας από ΕΕ και ΔΝΤ, η συμμετοχή στους πολεμικούς τυχοδιωκτισμούς του ΝΑΤΟ προκαλούν προβληματισμούς στην κοινή γνώμη. Υπάρχουν διάφορες έρευνες που, ανεξάρτητα από τις φυσιολογικές διακυμάνσεις, δείχνουν ότι τουλάχιστον ένα 25% του πληθυσμού θα ήθελε την έξοδο της Ελλάδας από το ΝΑΤΟ, ενώ το 60% έχει αρνητική γνώμη γι’ αυτόν τον οργανισμό. Παράλληλα, πάνω από το 31% θα προτιμούσε μια πορεία της χώρας εκτός ΕΕ, ενώ έρευνα της Pew Research λίγο πριν τις ευρωεκλογές έδειχνε πως το 53% των Ελλήνων έχει αρνητική γνώμη για την ΕΕ⁶.

Τα στοιχεία αυτά δείχνουν ότι τα αιτήματα της ανεξαρτησίας παραμένουν ζωντανά. Και δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά αφού η ένταξη της Ελλάδας στο ΝΑΤΟ και στην ΕΕ έχει εξαιρετικά αρνητικές συνέπειες για την εργατική τάξη και τα μεσαία στρώματα σε οικονομικό και πολιτικό επίπεδο.

Το είδος της σχέσης της Ελλάδας με τις ΗΠΑ και η ένταξή της στην ΕΕ εξυπηρετούν την ενίσχυση των πολυεθνικών επιχειρήσεων σε βάρος των λαού. Εντείνουν και παροξύνουν στο έπακρο την εκμετάλλευση του εργατικού δυναμικού της χώρας μας, την καταλήστευση των λαϊκών τάξεων και στρωμάτων. Ωθούν συστηματικά τη χώρα μας σε έναν υποδεέστερο ρόλο στον καταμερισμό εργασίας καθιστώντας τη δορυφόρο, παρία των οικονομικών εξελίξεων στον κόσμο. Κερδισμένοι από τη διαδικασία αυτή αποτελούν το πολυεθνικό κεφάλαιο των ΗΠΑ και των ισχυρών κρατών της ΕΕ μαζί με το εγχώριο μεγάλο κεφάλαιο.

Κατά τη γνώμη μου, σε αυτό το πλαίσιο, στην παρούσα ιστορική φάση της κρίσης, καμιά σοβαρή βελτίωση της ζωής του λαού δεν μπορεί να επιτευχθεί. Το απέδειξε περίτρανα η εμπειρία της διακυβέρνησης από το ΣΥΡΙΖΑ. ΗΠΑ και ΕΕ υπονομεύουν ακόμη και τις πλέον στοιχειώδεις αλλαγές υπέρ των εργαζομένων. Κατά συνέπεια η μόνη διέξοδος είναι η αναζήτηση, με τόλμη και ευθύνη, λύσεων εκτός αυτού του πλαισίου. Η διεκδίκηση της εθνικής ανεξαρτησίας με την απελευθέρωση από τα δεσμά του ΝΑΤΟ και της ΕΕ στο πλαίσιο μιας άλλης πολιτικής ριζικής αναδιανομής του κοινωνικού πλούτου σε όφελος των ασθενέστερων τάξεων προβάλλει πιο αναγκαία από ποτέ⁷.