περ. Τετράδια, τευχ. 88-89 (2024-2025), σελ. 147-156

Κάθε Σύνταγμα, με τις ρητές ρυθμίσεις του, αλλά και τις σιωπές του, με την εφαρμογή των διατάξεών του, την ερμηνεία τους αλλά και με την τυχόν μη εφαρμογή τους, αντανακλά με ένα τρόπο την κοινωνικο-οικονομική, πολιτική, ιδεολογική, πολιτισμική πραγματικότητα. Εκφράζει το συσχετισμό των κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων αλλά πρωτίστως την κυρίαρχη συνιστώσα του, την κυρίαρχη τάξη. Η αντανάκλαση ωστόσο δεν είναι μηχανιστική καθώς το Σύνταγμα λειτουργεί κατά κάποιο τρόπο ως παραμορφωτικός καθρέφτης. Παράλληλα, ρυθμίζει, αντεπιδρά και συνδιαμορφώνει όλα τα παραπάνω¹.

Αντίστοιχα, η εξέλιξη της δημοκρατίας και της κοινωνικο-οικονομικής πραγματικότητας στην Ελλάδα στη μεταπολιτευτική περίοδο αποτυπώθηκε στην ψήφιση και εξέλιξη των συνταγματικών διατάξεων και παράλληλα στον τρόπο εφαρμογής ή μη εφαρμογής τους. Ταυτόχρονα το συνταγματικό κείμενο, όπως εξελίχθηκε, αλλά και όπως εφαρμόζεται ή παραβιάζεται ενίοτε, συνδιαμόρφωσε τις πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις.

Η πρώτη περίοδος της μεταπολίτευσης

Η μεταπολιτευτική δημοκρατία μπορεί να διακριθεί σε δυο κατά βάση περιόδους. Η πρώτη διαρκεί περίπου μέχρι το 1990. Αντιστοιχεί στη μεταπολεμική κεϋνσιανή διαχείριση που ήρθε στη χώρα μας με χρονική καθυστέρηση. Είναι όμως παράλληλα καρπός του απόηχου της εξέγερσης του Πολυτεχνείου και των λαϊκών κινημάτων που ακολούθησαν.

H δημοκρατία που συγκροτήθηκε το 1974 ήταν αφενός πιο ουσιαστική από τη μετεμφυλιακή αλλά παράλληλα σημαδευόταν από τη συντεταγμένη παράδοση της εξουσίας από τη δικτατορία στους αστούς πολιτικούς. Ήταν μια δημοκρατία με ορατά τα συντηρητικά χαρακτηριστικά. Ενδεικτική ήταν η περιορισμένη αποχουντοποίηση, ειδικά στο στράτευμα και στα σώματα ασφαλείας.

Τα χαρακτηριστικά αυτά βρήκαν την αντανάκλασή τους στο Σύνταγμα του 1975. Το ίδιο το γεγονός ότι το Σύνταγμα υπήρξε προϊόν μιας ψευδο-αναθεωρητικής διαδικασίας φανέρωνε ότι οι κυρίαρχες δυνάμεις φοβούνταν τις ριζοσπαστικές εξελίξεις και προσπάθησαν να τις τιθασεύσουν. Για το σκοπό αυτό το Σύνταγμα του 1975 είχε τα κάτωθι βασικά χαρακτηριστικά²:

1. Κατοχύρωνε μέσω του άρθρου 107 σκανδαλώδη προνόμια προς το εφοπλιστικό και ξένο κεφάλαιο. Το άρθρο αυτό αποτελούσε ουσιαστικά συνέχεια του άρθρου 112 του Συντάγματος του 1952. Παράλληλα έδινε μέσω του άρθρου 106 τη δυνατότητα για κεϋνσιανού τύπου παρεμβάσεις στην οικονομία.

2. Υπονόμευε την ανεξαρτησία της χώρας καθώς παρείχε τη δυνατότητα εκχώρησης αρμοδιοτήτων στην ΕΟΚ μέσω του άρθρου 28 και κατοχύρωνε συνταγματικά την ένταξη της Ελλάδας στο ΝΑΤΟ μέσω του άρθρου 27 παρ. 2.

3. Έδινε τη δυνατότητα αλλοίωσης της βούλησης του εκλογικού σώματος καθώς δεν καθόριζε την απλή αναλογική ως εκλογικό σύστημα.

4. Υποβάθμιζε τη Βουλή με το θεσμό των νομοθετικών εξουσιοδοτήσεων (άρθρα 43 παρ. 2 και 4) και με τη δυνατότητα που παρείχε στην κυβέρνηση να νομοθετεί με Πράξεις Νομοθετικού Περιεχομένου (άρθρο 44 παρ. 1).

5. Παρείχε στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας υπερεξουσίες με τις οποίες μπορούσε να στραφεί ενάντια στην κυβέρνηση και στην πλειοψηφία της Βουλής. Οι δυνατότητες αυτές του Προέδρου επικρέμονταν ως δαμόκλειος σπάθη για την περίπτωση που αναδεικνυόταν μια ριζοσπαστική πλειοψηφία στη Βουλή και στην κυβέρνηση. Στην ίδια λογική μέσω του άρθρου 48 ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας μπορούσε να επιβάλλει την κατάσταση πολιορκίας και την άρση των συνταγματικών ελευθεριών για λόγους “σοβαράς διαταραχής ή εκδήλου απειλής κατά της δημοσίας τάξεως και ασφαλείας του κράτους εξ εσωτερικών κινδύνων”.

6. Στο επίπεδο των δικαιωμάτων περιέλαβε έναν κατάλογο πληρέστερο από εκείνον του Συντάγματος του 1952 αλλά οι διατυπώσεις που επικράτησαν έδειχναν την πρόθεση της πλειοψηφίας να περιορίσει κατά το δυνατό την εμβέλειά τους.

Τη δεκαετία του 1980, ιδίως το πρώτο μισό αυτής, η δημοκρατία μας γνώρισε έναν ατελή εκδημοκρατισμό. Αυτός εκφράστηκε με τις περιορισμένες αλλαγές στα σώματα ασφαλείας και στη δημόσια διοίκηση, με νομοθετικές παρεμβάσεις όπως ο ν. 1264/82 που έφερε εκδημοκρατισμό στο πεδίο του συνδικαλιστικού κινήματος και στο δικαίωμα της απεργίας ή όπως ο ν. 1268/82 που επέφερε δημοκρατικές αλλαγές στα ΑΕΙ, η αναθεώρηση του Ποινικού Κώδικα και του οικογενειακού δικαίου³.

Στο πλαίσιο του ατελούς εκδημοκρατισμού εντάσσεται η δραστική περικοπή των υπερεξουσιών του Προέδρου της Δημοκρατίας κατά την αναθεώρηση του Συντάγματος το 1986. Δεν επιχειρήθηκε όμως ένας ευρύτερος και τολμηρότερος εκδημοκρατισμός ούτε υλοποιήθηκαν πιο ριζοσπαστικές μεταβολές που βρίσκονταν στην πολιτική αντζέντα της περιόδου, όπως είναι η σύγκληση Συντακτικής Συνέλευσης⁴. Παρόλα αυτά, σε αυτές τις συνθήκες ατελούς εκδημοκρατισμού προχώρησε η ικανοποίηση κάποιων κοινωνικών αιτημάτων⁵.

Στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1980 άρχισε να διαφαίνεται δειλά-δειλά η εγκατάλειψη της κεϋνσιανής τύπου πολιτικής. Κομβική υπήρξε η υιοθέτηση της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Πράξης που αποτέλεσε προετοιμασία για τη Συνθήκη του Μάαστριχτ και απαρχή επιβολής μιας νεοφιλελεύθερης πολιτικής σε επίπεδο ΕΟΚ αλλά και εγχώριο⁶.

Η δεύτερη περίοδος της μεταπολίτευσης

Η δεύτερη περίοδος ξεκίνησε τη δεκαετία του 1990. Σε αυτό έπαιξε καθοριστικό ρόλο η παλινόρθωση του καπιταλισμού στην Ανατολική Ευρώπη και η δραματική μεταβολή του συσχετισμού των δυνάμεων διεθνώς αλλά και εγχώρια, η οποία διευκόλυνε την πορεία προς μια γιγαντιαία οπισθοδρόμηση στο επίπεδο των δικαιωμάτων⁷.

Σε αυτή την περίοδο μπορούν να διακριθούν τρεις υποπερίοδοι.

Η πρώτη υποπερίοδος ήταν αυτή της προετοιμασίας της συρρίκνωσης της δημοκρατίας. Στην υποπερίοδο αυτή (περίπου 1990-2010) υπήρξε μια σχετικά αθόρυβη νομοθετική παραγωγή στη λογική του βήμα προς βήμα περιορισμού της. Ενδεικτικά παραδείγματα είναι η αντιτρομοκρατική νομοθεσία, η Συνθήκη Σένγκεν, η Europol που αλλοίωσαν το δημοκρατικό κεκτημένο στο ποινικό δίκαιο.

Κομβική συμβολή είχε η Συνθήκη του Μάαστριχτ και στη συνέχεια η συναινετική αναθεώρηση του Συντάγματος του 2001. Η αναθεωρητική προσπάθεια ξεκίνησε νωρίτερα τη δεκαετία του 1990 αλλά αρχικά δεν μπόρεσε να ολοκληρωθεί για συγκυριακούς λόγους. Το βασικό χαρακτηριστικό της αναθεώρησης του 2001 ήταν η προσθήκη της ερμηνευτικής δήλωσης στα άρθρα 28 και 80 με τις οποίες παραχωρούνταν πιο εύκολα κυριαρχικά δικαιώματα, ενισχύθηκε η τάση υπεροχής του ευρωενωσιακού δικαίου σε βάρος του Συντάγματος και δεσμεύτηκε συνταγματικά η χώρα για τη συμμετοχή στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Τέθηκαν έτσι δομικοί περιορισμοί στη δημοκρατία. Το 80% περίπου των νόμων που ψηφίζονται στη Βουλή είναι υλοποίηση κατευθύνσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης⁸.

Βέβαια σε αυτό το διάστημα δεν σημειώθηκε εμφανής, δραματική μεταβολή και οπισθοδρόμηση της δημοκρατίας, καθώς η δυναμική της προηγούμενης περιόδου ήταν ακόμη ζωντανή. Σε αντιστοιχία παρατηρήθηκε ο περιορισμός των κοινωνικών κατακτήσεων με δειλά, διστακτικά βήματα.

Στο πέρας αυτής της υποπεριόδου ολοκληρώθηκε η αναθεώρηση του Συντάγματος του 2008⁹. Δεν επέφερε ουσιαστικές αλλαγές καθώς η λαϊκή αντίδραση για τη διαφαινόμενη αναθεώρηση του άρθρου 16 και το γενικότερο κλίμα στην κοινωνία ανάγκασαν την αξιωματική αντιπολίτευση να διαρρήξει τη συναίνεση που είχε αρχικά δημιουργηθεί ανάμεσα στα κόμματα του δικομματισμού.

Η δεύτερη υποπερίοδος συνέπεσε με την πρώτη δεκαετία της κρίσης (περίπου 2009-2019). Εντάθηκε το φαινόμενο της παραβίασης της ισχύουσας νομοθεσίας, όπου αυτή κατοχύρωνε δικαιώματα ή περιορισμούς στη δράση των κατασταλτικών μηχανισμών του κράτους. Η παράνομη διάλυση συναθροίσεων, η παράνομη αστυνομική βία αποτέλεσαν κυρίαρχο φαινόμενο της πρώτης δεκαετίας της κρίσης. Παράλληλα, αξιοποιήθηκε ως εργαλείο εκφοβισμού και καταστολής η με ανοχή της κυβέρνησης παράνομη βία της ναζιστικής εγκληματικής οργάνωσης.

Καθώς δεν υπήρχε η χρονική δυνατότητα για συνταγματική αναθεώρηση και η κρίση αξιοπιστίας του πολιτικού συστήματος δεν επέτρεπε πολυτέλειες, το βασικό χαρακτηριστικό της περιόδου υπήρξε η παραβίαση του Συντάγματος ή πάντως αμφιλεγόμενης συνταγματικότητας επιλογές.

Τέτοια ήταν η ίδια η συγκρότηση της κυβέρνησης Παπαδήμου¹⁰. Ακόμη πιο ξεκάθαρα η επιβολή της εποπτείας και των Μνημονίων, συγκρότησαν ένα οικονομικό παρα-Σύνταγμα και σήμαιναν στην πράξη την παραβίαση ποικίλων άρθρων του Συντάγματος. Το ίδιο το Κοινοβούλιο τέθηκε ουσιαστικά στο περιθώριο αφού η ΕΕ και το ΔΝΤ επέβαλαν τις νομοθετικές ρυθμίσεις, που η πλειοψηφία του απλώς επικύρωνε. Στην ίδια λογική βρισκόταν η ακύρωση του αποτελέσματος του δημοψηφίσματος του Ιουλίου 2015.

Η τρίτη υποπερίοδος ξεκινά από τα τέλη της δεκαετίας (2019). Παρατηρήθηκε έκτοτε η προώθηση καταιγιστικών νομοθετικών αλλαγών που εμπεδώνουν, ενισχύουν και επιταχύνουν περαιτέρω τις τάσεις που προϋπήρχαν. Την περίοδο αυτή γίνεται προσπάθεια μονιμοποίησης και εμβάθυνσης μεταβολών που συνιστούν ποιοτική οπισθοδρόμηση της δημοκρατίας σε αντιστοιχία με την επιχείρηση κατεδάφισης του συνόλου των κοινωνικών κατακτήσεων που έχουν απομείνει.

Παραδείγματα αποτελούν ο δρακόντειος, αντισυνταγματικός νόμος για τις διαδηλώσεις (ν. 4703/2020), η συρρίκνωση των συνδικαλιστικών ελευθεριών με τον ν. 4808/2021, οι νέοι Ποινικοί Κώδικες, η επίσης αντισυνταγματική κατάργηση του πανεπιστημιακού ασύλου, οι παράνομες υποκλοπές. Στην ίδια λογική βρίσκονται νομοθετικές επιλογές όπως η εν δυνάμει παραβίαση της μυστικότητας της ψήφου μέσω της επιστολικής ψήφου, η εν δυνάμει αλλοίωση του εκλογικού σώματος μέσω της παροχής ψήφου σε απόδημους που καμιά βιοτική σχέση δεν έχουν με την Ελλάδα.

Οριακά εντός αυτής της περιόδου ολοκληρώθηκε η συνταγματική αναθεώρηση του 2019¹¹. Ούτε αυτή η αναθεώρηση μπόρεσε να εισάγει στοιχεία βαθιάς συντηρητικοποίησης. Τα βήματα που πραγματοποίησε στην κατεύθυνση αυτή ήταν σχετικά μικρά. Η αιτία βρίσκεται στο γεγονός ότι οι λαϊκές διαθέσεις ήταν ακόμη σε επίπεδο τέτοιο που επέδρασαν στην αξιωματική αντιπολίτευση. Έτσι δεν συναίνεσε σε πιο βαθιές αντιδραστικές τομές.

Η πλέον σημαντική αλλαγή ήταν η δυνατότητα εκλογής του Προέδρου της Δημοκρατίας ακόμη και με σχετική πλειοψηφία. Η ρύθμιση αυτή βρίσκεται στη λογική της αποφυγής προσφυγής στο εκλογικό σώμα και άρα της διευκόλυνσης των “σταθερών” κυβερνήσεων. Πίσω όμως από τη ρητορεία αυτή βρίσκεται ουσιαστικά η δυσπιστία των κρατούντων προς το εκλογικό σώμα και τη δυνατότητά του να εκφράζει τη δυσαρέσκειά του και να απορρίπτει τις αντικοινωνικές πολιτικές.

Από τη στιγμή που η αναθεώρηση του 2019 ήταν περιορισμένη, η κυβέρνηση αναγκαστικά ακολούθησε και πάλι το δρόμο των παραβιάσεων του Συντάγματος. Το βασικό επαναλαμβανόμενο μοτίβο πολλών νομοθετικών επιλογών αυτής της περιόδου είναι ο αντισυνταγματικός τους χαρακτήρας. Κορυφαίο παράδειγμα αποτελεί ο νόμος περί ίδρυσης ιδιωτικών πανεπιστημίων. Η παραβίαση του άρθρου 16 υπήρξε ευθεία, κραυγαλέα και εξόχως κυνική¹². Δεν επρόκειτο για μια συγκυριακή επιλογή αλλά για ένδειξη της γενικότερης κυβερνητικής περιφρόνησης προς τη συνταγματική νομιμότητα¹³.

Σιδερόφραχτη δημοκρατία

Διαμορφώνεται έτσι σταδιακά μια αυταρχική δημοκρατία. Θα μπορούσε να προσδιοριστεί ως σιδερόφραχτη δημοκρατία η οποία δεν αποτελεί ελληνικό μόνο φαινόμενο. Ανάλογες εξελίξεις συμβαίνουν σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο και τον κόσμο. Τα βασικά της χαρακτηριστικά είναι:

Πρώτο: η ένταση του φαινομένου της παραβίασης των νομοθετικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων και ελευθεριών.

Δεύτερο: ο de jure περιορισμός των ελευθεριών. Νέες νομοθετικές αλλαγές επήλθαν για τον περιορισμό των συναθροίσεων, της απεργίας, της ελευθερίας του τύπου, την αύξηση των εξουσιών της αστυνομίας, τον περιορισμό της ελευθερίας έκφρασης, την παρακολούθηση των επικοινωνιών των πολιτών.

Τρίτο: η ακόμη μεγαλύτερη ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας ή και εξωθεσμικών κέντρων σε βάρος του Κοινοβουλίου που πραγματοποιείται είτε με νομοθετικές αλλαγές είτε άτυπα στην πράξη.

Μια σύγχρονη, δραστική μορφή περιορισμού των εξουσιών του Κοινοβουλίου στα κράτη μέλη της ΕΕ είναι η υιοθέτηση του λεγόμενου “χρυσού δημοσιονομικού κανόνα”. Στη Γερμανία, στην Ιταλία, στην Ισπανία, στην Ελβετία έχει ήδη ενσωματωθεί στο Σύνταγμα, ενώ για τις λοιπές χώρες ισχύει μέσω του ευρωενωσιακού δικαίου. Τα Κοινοβούλια έχουν κατά κάποιο τρόπο δεμένα τα χέρια ώστε να μην υιοθετήσουν επιλογές εκτός του νεοφιλελεύθερου πλαισίου. Στην ίδια λογική η νομοθεσία παρέχει στις κεντρικές τράπεζες υπερεξουσίες και απόλυτη αυτονομία από το Κοινοβούλιο ακόμη και από την κυβέρνηση.

Τέταρτο: η μετατόπιση του πολιτικού και κομματικού συστήματος προς περισσότερο συντηρητικές κατευθύνσεις¹⁴. Τα παραδοσιακά αστικά κόμματα ενσωματώνουν στον πολιτικό τους λόγο και πράξη στοιχεία και πρόσωπα της ακροδεξιάς ενώ η σοσιαλδημοκρατία έχει προ πολλού μετατοπιστεί κατά βάση στις θέσεις του νεοφιλελευθερισμού. Η συνολική αυτή μετατόπιση οδηγεί μεγάλο μέρος των ψηφοφόρων στην αποχή από τις εκλογικές διαδικασίες, αφού πλέον τα βασικά κόμματα δεν φαίνεται να έχουν ουσιώδεις διαφορές.

Πέμπτο: η ένταση των παρεμβάσεων των ισχυρών χωρών (ιδίως ΗΠΑ, Γερμανία) με σκοπό τον καθορισμό των εσωτερικών και διεθνών εξελίξεων. Οι παρεμβάσεις αυτές εκτυλίσσονται με τη συνεργασία της εγχώριας κυρίαρχης τάξης.

Η πορεία οικοδόμησης της σιδερόφραχτης δημοκρατίας οφείλεται στην έκρηξη των κοινωνικών ανισοτήτων και στη συσσώρευση του πλούτου σε ολοένα και λιγότερα χέρια. Ο περιορισμός της δημοκρατίας είναι αναγκαίος για τις κυρίαρχες τάξεις προκειμένου να επιβάλλουν τα σκληρά αντιλαϊκά μέτρα χωρίς το φόβο των κοινωνικών αντιδράσεων. Οι κυρίαρχες τάξεις επιχειρούν να απαλλαγούν από όλο το φορτίο των κατακτήσεων των λαών του 20ού αιώνα τόσο στο επίπεδο των εργασιακών σχέσεων όσο και στο επίπεδο της δημοκρατίας.

Σιδερόφραχτη δημοκρατία και Σύνταγμα

Η εμπειρία της περιόδου που διανύουμε και των τάσεων που αναπτύσσονται, θα μπορούσε να συνοψιστεί στις παρακάτω συμπερασματικές παρατηρήσεις.

Πρώτο: Η ιστορική εμπειρία της Ελλάδας αλλά και άλλων χωρών έχει δείξει ότι σε περιόδους κρίσης η παραβίαση των συνταγματικών διατάξεων είναι σύνηθες φαινόμενο¹⁵. Η οξύτητα της κρίσης ωθεί τους κυβερνώντες σε τέτοιες πρακτικές προκειμένου να επιβάλλουν με ασφάλεια και ταχύτητα τις πολιτικές τους. Οι παραβιάσεις των συνταγματικών διατάξεων γίνονται δυνατές λόγω του δυσμενούς συσχετισμού δυνάμεων για τις λαϊκές τάξεις. Ενέχουν παράλληλα τον κίνδυνο για τους κρατούντες να αφυπνίσουν ευρύτερα στρώματα της κοινωνίας και να τα εντάξουν στους κοινωνικούς αγώνες.

Η παραβίαση των συνταγματικών διατάξεων υπήρξε την προηγούμενη περίοδο προτιμότερη καθώς η οδός της συνταγματικής αναθεώρησης προς μια αντιδραστική κατεύθυνση δεν ήταν εύκολο να διανυθεί. Οι λαϊκές αντιδράσεις αναγκάζουν συχνά τα κόμματα της αντιπολίτευσης να αντιταχθούν σε τέτοια σχέδια, προκειμένου να μην χάσουν την επαφή τους με το λαό. Με τον τρόπο αυτό οι αναθεωρητικές διαδικασίες του 2008 και του 2019 δεν μπόρεσαν να προετοιμάσουν και να διαμορφώσουν το κατάλληλο έδαφος για βαθύτερες αντιδημοκρατικές λύσεις. Το γεγονός μάλιστα ότι το Ελληνικό Σύνταγμα θέτει αυστηρούς όρους για την τροποποίησή του στο άρθρο 110 αποτελεί ένα πρόσθετο εμπόδιο¹⁶.

Δεύτερο: Η παραβίαση του Συντάγματος υλοποιείται συνήθως δια της ερμηνευτικής οδού και με τη χρήση αόριστων νομικών εννοιών, όπως ιδίως αυτή του δημοσίου συμφέροντος¹⁷. Και αυτό το φαινόμενο δεν είναι καινούργιο αλλά παρατηρείται σε όλες τις μεγάλες κρίσεις. Το δημόσιο συμφέρον ερμηνεύεται με τρόπο ώστε να ταυτίζεται με τις επιδιώξεις της οικονομικής ολιγαρχίας και του πολιτικού της συστήματος.

Τρίτο: Οι κυβερνώντες, αν και παραβιάζουν χωρίς να το ομολογούν το Σύνταγμα, επικαλούνται επιλεκτικά τη νομιμότητα. Σε αυτό υποβοηθούνται από τα κυρίαρχα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Για παράδειγμα, η συχνή παράνομη βίαιη επίθεση αστυνομικών δυνάμεων σε βάρος διαδηλωτών και πολιτών προβάλλεται ως νόμιμη ενέργεια, ακόμη και όταν δεν είναι, ενώ η κατάληψη ενός κτιρίου από τους διαδηλωτές στηλιτεύεται πάντοτε και διώκεται ως παράνομη πράξη.

Τέταρτο: Στο βαθμό που ο συσχετισμός δυνάμεων παραμένει αρνητικός για τα λαϊκά στρώματα και στο βαθμό που επεκτείνεται η πολιτική ισχύς των κάθε είδους συντηρητικών, ακόμη και των ακροδεξιών κομμάτων, μια μελλοντική αναθεώρηση του Συντάγματος θα επιχειρήσει να νομιμοποιήσει προγενέστερες αντισυνταγματικές επιλογές, να εμπεδώσει και να διευρύνει το πεδίο των αντιδραστικών αλλαγών. Σχέδια και προτάσεις στο πνεύμα αυτό έχουν εξάλλου κατά καιρούς κατατεθεί σε επιστημονικό επίπεδο αλλά και στη Βουλή¹⁸.

Η ακόμη μεγαλύτερη αποδυνάμωση του εκλογικού σώματος και της Βουλής, ο ακραίος συγκεντρωτισμός των κορυφών της εξουσίας, η συρρίκνωση των δικαιωμάτων και η αναγόρευση της επιχειρηματικότητας σε υπερδικαίωμα (μαζί ίσως και η τροποποίηση του άρθρου 106 στη λογική αυτή) θα είναι τα κύρια χαρακτηριστικά των προωθούμενων αλλαγών. Η επιλεκτική παραβίαση διατάξεων του Συντάγματος θα είναι ωστόσο πάντοτε μια επιλογή των κρατούντων, ανάλογα με τις συνθήκες και το συσχετισμό δυνάμεων.

Πέμπτο: Δεν πρέπει να διαφεύγει της προσοχής ότι η ιστορική εμπειρία έχει αποδείξει πως σε ακραίες συνθήκες η παραβίαση του Συντάγματος μπορεί να φτάσει μέχρι την κατάλυσή του¹⁹. Αυτό έχει συμβεί επανειλημμένα στην Ελλάδα όσο και σε άλλες χώρες. Μια τέτοια ακραία εξέλιξη βέβαια μπορεί να συμβεί μόνο σε συνθήκες παρόξυνσης της κρίσης και απειλής της σταθερότητας του κοινωνικο-οικονομικού και πολιτικού συστήματος. Σήμερα δεν διαφαίνεται κάτι παρόμοιο καθώς η επιρροή των επαναστατικών και ριζοσπαστικών δυνάμεων είναι περιορισμένη.

Έκτο: Το μέλλον μπορεί να επιφυλάσσει εκπλήξεις. Η παγκόσμια περιβαλλοντική, οικονομική, κοινωνική και πολιτική κρίση, οι πολεμικές συρράξεις για την καταλήστευση και τη διανομή και αναδιανομή των σφαιρών επιρροής θα οδηγήσουν σε οριακές καταστάσεις. Ενώπιον αυτών των υπαρξιακού χαρακτήρα απειλών της ανθρωπότητας ενδέχεται να αφυπνισθεί η πλειοψηφία της κοινωνίας και να αναζητήσει νέες, καινοτόμες λύσεις, σε οικονομικό και πολιτικό επίπεδο. Η αναζήτηση αναστροφής της σημερινής κυρίαρχης τάσης θα κινηθεί αναπόφευκτα στη λογική της εμβάθυνσης της δημοκρατίας πέρα και έξω από τις χρόνιες παθογένειές της καθώς και στη ριζική αναδιανομή του πλούτου σε όφελος των ασθενέστερων κοινωνικών τάξεων²⁰.

εφημ. Documento, 1/12/2024

Οφείλουμε να δούμε τη σκληρή πραγματικότητα κατάματα. Η ανθρωπότητα διολισθαίνει προς μια γενικευμένη σύρραξη. Η αιτία βρίσκεται στην παγκόσμια οικονομική κρίση η οποία οξύνει όλες τις αντιθέσεις, μαζί και τις αντιθέσεις για τον έλεγχο των σφαιρών επιρροής. Οι ΗΠΑ, που ήταν μέχρι πρόσφατα ο απόλυτος κυρίαρχος χάνουν συνεχώς οικονομική επιρροή σε όφελος άλλων ανερχόμενων δυνάμεων, ιδίως της Κίνας. Για το λόγο αυτό εντείνεται η επιθετικότητά τους, υποδαυλίζουν πολέμους, πραγματοποιούν ή προετοιμάζουν στρατιωτικές επεμβάσεις: από το Ιράκ και το Αφγανιστάν μέχρι τη Μ. Ανατολή, την Ουκρανία και την Ταϊβάν.

Οι συνέπειες είναι ήδη βαριές: χιλιάδες νεκροί (κυρίως άμαχοι), εκατομμύρια ξεριζωμένοι πρόσφυγες, διάλυση υποδομών, εκτόξευση των εξοπλισμών, εξάλειψη των κοινωνικών δαπανών, ακρίβεια των βασικών προϊόντων καθημερινής κατανάλωσης, φτώχεια και εξαθλίωση. Οι κίνδυνοι επίσης είναι τεράστιοι καθώς το φάσμα του παγκοσμίου πολέμου, ακόμη και του πυρηνικού αφανισμού εξαπλώνεται πάνω από τα κεφάλια μας.

Σε αυτή την επικίνδυνη κατάσταση η Ελλάδα συμμετέχει με πολλούς τρόπους. Στέλνει εξοπλισμούς στην Ουκρανία, πολεμικά σκάφη στην Ερυθρά θάλασσα, παρέχει διευκολύνσεις με τις αμερικανικές βάσεις, συμμετέχει και στηρίζει τους πολεμικούς σχεδιασμούς του ΝΑΤΟ, τους αντίστοιχους της ΕΕ. Η χώρα μας είναι μέρος του προβλήματος. Ο ελληνικός λαός πληρώνει ήδη τις συνέπειες (ακρίβεια, εξοπλισμοί κλπ) και ενδέχεται να γίνει παρανάλωμα του πυρός σε περίπτωση που επεκταθεί ο πόλεμος.

Απαιτείται αλλαγή πολιτικής, προτού να είναι αργά. Χρειάζεται άμεση, πλήρης απεμπλοκή από τα πολεμικά μέτωπα, μια ανεξάρτητη, φιλειρηνική ουδετερόφιλη πολιτική έξω από κάθε είδους στρατιωτικούς συνασπισμούς. Τα οφέλη από μια τέτοια στροφή θα είναι πολλά και σημαντικά.

1. Άμεσα δεν θα τίθεται σε κίνδυνο η ζωή των Ελλήνων στρατιωτικών ή των ναυτικών των εμπορικών πλοίων για ξένα συμφέροντα.

2. Η Ελλάδα δεν θα γίνει στόχος ξένων πυραύλων ή άλλου τύπου επιθέσεων.

3. Θα εξοικονομηθούν σημαντικά ποσά καθώς δεν θα διοχετεύονται για τους πανάκριβους επιθετικούς εξοπλισμούς του ΝΑΤΟ και της ΕΕ αλλά για χρήσιμα, “έξυπνα” όπλα, προσαρμοσμένα στις ανάγκες της άμυνας της χώρας και μόνο. Μια τέτοια επιλογή θα δώσει τη δυνατότητα της αύξησης των κοινωνικών δαπανών και της άμεσης βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου του λαού.

4. Θα γίνει δυνατός ο έλεγχος της ακρίβειας καθώς η χώρα μας θα μπορεί να αναπτύξει εναλλακτικά εμπορικά δίκτυα.

5. Θα έχει το ηθικό πλεονέκτημα ότι η Ελλάδα δεν συμμετέχει στη σφαγή των λαών για τα συμφέροντα του στρατιωτικο-βιομηχανικού συμπλέγματος και των πολυεθνικών.

Θα υπάρχουν δυσκολίες από μια τέτοια στροφή; Προφανώς θα ασκηθούν οικονομικές αλλά ίσως και στρατιωτικές πιέσεις στη χώρα μας από τους μέχρι σήμερα “συμμάχους”. Εξάλλου δεν είναι η πρώτη φορά που το κάνουν αυτό. Ωστόσο, οι πιέσεις αυτές μπορούν να αντιμετωπιστούν. Ζούμε σε ένα πολυπολικό κόσμο και κατά συνέπεια μια χώρα μπορεί να αξιοποιήσει ευλύγιστα την παρουσία άλλων μεγάλων οικονομικών δυνάμεων για να εξουδετερώσει τις όποιες πιέσεις της ασκούνται. Τα κράτη BRICS συνιστούν ήδη μια τέτοια δυνατότητα, γι’ αυτό και δεκάδες κράτη από όλο τον κόσμο σπεύδουν να συνεργαστούν ή να ενταχθούν στο σχήμα αυτό. Το ζητούμενο για το λαό μας δεν είναι βέβαια να αλλάξει “κηδεμόνα” αλλά να αξιοποιήσει τις αντιθέσεις ώστε να σταθεί όρθιος.

Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι ένας λαός που έχει αποφασίσει να χαράξει το δικό του δρόμο, μια πολιτική ειρήνης και συνεργασίας των λαών μπορεί να είναι πανίσχυρος. Υπάρχουν εξάλλου πολλά ιστορικά σχετικά παραδείγματα.

https://www.epohi.gr/article/50602/dhmhtrhs-kaltsonhs-to-diethnes-dikaio-einai-ena-empodio-sta-hgemonika-shedia-ton-hpa

Ο Τραμπ στη δεύτερη θητεία του έχει συγκεντρώσει όλες τις εξουσίες: Γερουσία, Βουλή των Αντιπροσώπων, Ανώτατο Δικαστήριο, κάτι που δεν είχε στην πρώτη παρότι επέδειξε έναν υπερσυγκεντρωτισμό. Τι δείχνει η κυριαρχία Τραμπ για το πολιτικό σύστημα και τι προοικονομεί για τη διακυβέρνησή του;

Ο Τραμπ θεωρείται ο μεγάλος νικητής των εκλογών: αναδείχθηκε πρώτος, ελέγχει τη Γερουσία, το Κογκρέσο και το Ανώτατο Δικαστήριο. Θέλω να επισημάνω δύο ειδικότερες πλευρές. Η πρώτη είναι ότι ο Τραμπ έφτασε εκεί που έφτασε μόνο και μόνο γιατί συγκεκριμένα κέντρα του μεγάλου κεφαλαίου, με τα αντίστοιχα μέσα ενημέρωσης, τον ανέβασαν στον αφρό. Το δεύτερο είναι ότι ο Τραμπ πήρε δύο εκατομμύρια λιγότερες ψήφους από το 2020. Αυτό δείχνει ότι ο αμερικανικός λαός δεν εμπιστεύεται τον Τραμπ, όπως ούτε τους Δημοκρατικούς, οι οποίοι έχασαν 13 εκατ. ψήφους. Υποβόσκει, στην πραγματικότητα, μια γενικότερη κρίση του κυρίαρχου πολιτικού συστήματος. Και αυτό σημαίνει ότι κάτω από την επιφάνεια της επικράτησης Τραμπ υπάρχουν διεργασίες που θα εκδηλωθούν αργότερα και βρίσκονται σε αντίρροπη τάση από αυτή που κυριαρχεί σήμερα, δηλαδή την επικράτηση της ακροδεξιάς. Σε σχέση με το πώς θα κυβερνήσει, να θυμίσω την προεκλογική του δέσμευση αστεϊζόμενος ότι θα κυβερνήσει «σαν δικτάτορας». Ήθελε να πει ότι θα κυβερνήσει με έναν τρόπο βαθιά αυταρχικό, που μπορεί να παραβιάζει ακόμα και το σύνταγμα των ΗΠΑ. Εξάλλου η κίνησή του να ανακοινώσει την κυβέρνησή του παρακάμπτοντας την Γερουσία, την οποία μάλιστα ελέγχει, είναι ένας οιωνός.

Η ανακοίνωση των υπουργών της κυβέρνησης Τραμπ σκιαγράφησε αυτή την συγκέντρωση εξουσιών και το φόβο που περιέγραψες. Για παράδειγμα, ετοιμάζεται να καταργήσει το υπουργείο Παιδείας και δίνει υπερεξουσίες στον Μασκ, τον δισεκατομμυριούχο που τον εξέλεξε πρόεδρο.

Ο Έλον Μασκ έγινε υπερυπουργός, αν όχι σκιώδης πρόεδρος. Αυτό δείχνει με ποιον τρόπο η οικονομική ολιγαρχία παίρνει απόλυτα στα χέρια της τις εξελίξεις. Αυτό στην πορεία θα δημιουργήσει πολύ μεγάλες συγκρούσεις, όχι μόνο γιατί θα σημαίνει τη χάραξη μιας βαθιά αντιλαϊκής πολιτικής -τον μέσο Αμερικάνο τον περιμένουν πολύ δύσκολες μέρες- αλλά και γιατί ετοιμάζονται να σαρώσουν τα πάντα, να καταφέρουν την πλήρη εξαΰλωση των κοινωνικών κατακτήσεων του προηγούμενου αιώνα, πολύ πιο πέρα από ότι κατάφεραν μέχρι τώρα οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές.

Έχουμε έναν ακροδεξιό πλανητάρχη, σε μια συγκυρία που η Ακροδεξιά είναι πάνω στο κύμα και εκλέγει κυβερνήσεις σε πολλές χώρες ή έχει επιβάλλει την ατζέντα της σε ευρεία κλίμακα. Ο ακροδεξιός κίνδυνος δεν είναι πια φόβος, είναι πραγματικότητα;

Με αφορμή την εκλογή Τραμπ, θέλω να αναφέρω για το κομματικό σύστημα γενικότερα το πώς έχει μετατοπιστεί σε πιο συντηρητικές και δεξιές κατευθύνσεις. Η σοσιαλδημοκρατία έχει ταυτιστεί με τη νεοφιλελεύθερη ατζέντα. Μάλιστα, υπάρχουν σοσιαλιστικά κόμματα, όπως στην Βρετανία ή την Δανία, που υιοθετούν στοιχεία ρατσιστικού λόγου. Το Κέντρο έχει μετατοπιστεί στη Δεξιά, η Δεξιά παίρνει τουλάχιστον στοιχεία της ακροδεξιάς πολιτικής ή και πρόσωπα, όπως είδαμε στην Ελλάδα. Έχουμε μια συνολική αντιδραστική μετατόπιση, η λειτουργία της οποίας είναι να εξασφαλίσει υπερκέρδη στους λίγους, να εντείνει τις κοινωνικές ανισότητες, να φέρει τη φτώχεια, να φέρει σε πέρας τους πολέμους αναδιανομής των σφαιρών επιρροής. Ειδικά το τελευταίο θα το δούμε στην προεδρία Τραμπ, γιατί η στρατηγική στις ΗΠΑ ειναι ενιαία, διαφέρει απλώς η τακτική κάθε προέδρου.

Έχουμε δύο πολεμικά μέτωπα ανοιχτά -του Ισραήλ και της Ρωσίας- ποια θεωρείς ότι θα είναι η συμβολή της προεδρίας Τραμπ στην εξέλιξή τους;

Πιθανότατα να επιχειρήσει να τα μαζέψει λίγο. Δεν χρειάζεται να είναι κανείς ειδικός για να καταλάβει ότι ακόμα και μια υπερδύναμη όπως είναι η Αμερική δεν μπορεί να έχει παράλληλα ανοιχτά πολλά μέτωπα, γιατί θα ηττηθεί παντού. Ο βασικός αντίπαλος και φόβος των ΗΠΑ είναι η Κίνα, η οποία έχει διεισδύσει οικονομικά παντού. Οι ΗΠΑ είναι μια φθίνουσα δύναμη, χάνουν συνεχώς έδαφος. Προσπαθούν αξιοποιώντας την στρατιωτική τους υπεροπλία να ανακαταλάβουν το χαμένο οικονομικό έδαφος. Γι’ αυτό και γίνονται ολοένα και πιο επικίνδυνες· υποθάλποντας πολέμους, διεξάγοντας πολέμους δια αντιπροσώπων και πραγματοποιώντας στρατιωτικές επεμβάσεις αυτοτελώς. Θεωρώ όμως ότι αυτός είναι ο δρόμος για την ήττα τους.

Από την τελευταία σύνοδο των BRICS προκύπτει μια στρατηγική στροφή απέναντι στην ηγεμονία των ΗΠΑ και μια προσπάθεια των κρατών μελών (ανάμεσά τους η Κίνα και η Ρωσία) να κερδίσουν σε οικονομικό στάτους, τεχνολογική υπεροχή και στρατιωτική ισχύ. Απειλούνται οι ΗΠΑ από αυτό, που τα προηγούμενα χρόνια κρατούσαν την ομπρέλα των G7; Από την άλλη, βλέπουμε στρατηγικούς εταίρους, όπως η Τουρκία, να αιτούνται να ενταχθούν στην ομάδα των BRICS.

Η ομάδα των BRICS είναι η ανερχόμενη οικονομική συνεργασία. Αν δει κανείς μόνο το ΑΕΠ των χωρών που συμμετέχουν ή τα πληθυσμιακά μεγέθη μπορεί εύκολα να καταλάβει κανείς ότι οι BRICS έχουν ήδη υποσκελίσει το G7. Βέβαια, δεν έχουν την υψηλή ομοιογένεια που έχει το ΝΑΤΟ ή η ΕΕ, παρότι και εκεί υπάρχουν εσωτερικές αντιθέσεις, παρ’ όλα αυτά είναι η ανερχόμενη οικονομική παρουσία στον πλανήτη. Η τακτική τους είναι τέτοια ώστε να διευκολύνουν την αποσκίρτηση των συμμαχιών της άλλης πλευράς. Γι’ αυτό και δεν σηκώνουν την αντιαμερικανική σημαία με ευθύ τρόπο, για να διευκολύνουν χώρες όπως η Τουρκία ή η Σαουδική Αραβία, να αλλάξουν στρατόπεδο ή να πατάνε και στις δύο βάρκες, αποδυναμώνοντας την προσπάθεια των ΗΠΑ και των συμμάχων τους.

Ανάμεσα στις οικονομικές ενώσεις που έχουν φθίνουσα πορεία είναι και η Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία είδαμε να υποδέχεται αμήχανα την προεδρία Τραμπ. Θα επηρεαστεί; Με ποιο τρόπο;

Αυτό που συνέβη επί προεδρίας Μπάιντεν, με την ΕΕ να ωθείται στην αντιπαράθεση με την Ρωσία, με όλες τις συνέπειες που έχει αυτό στη γερμανική ιδίως βιομηχανία αλλά και σε βάρος των λαών, θα γίνει τώρα ακόμα πιο έντονο με τον Τραμπ. Τώρα θα απαιτηθεί από την ΕΕ να έρθει σε πιο έντονη αντιπαράθεση με την Κίνα, με ό,τι συνέπειες μπορεί να έχει αυτό ακόμα και για το ευρωπαϊκό κεφάλαιο. Φαίνεται ότι η έτσι κι αλλιώς αντιλαϊκή Ευρωπαϊκή Ένωση πνέει τα λοίσθια και είναι καλό οι λαοί της να το αντιληφθούν όσο πιο έγκαιρα γίνεται, για να μην βυθιστεί αύτανδρο το καράβι.

Διεθνείς συμβάσεις και οργανισμοί, όπως το διεθνές δίκαιο ή ο ΟΗΕ, πνέουν επίσης τα λοίσθια, με τις ΗΠΑ να παίζουν ενεργό ρόλο σε αυτό. Τι να αναμένουμε; Είμαστε εκτιμάς κοντά στο τέλος των ελευθεριών και δικαιωμάτων, έτσι όπως τα ξέρουμε;

Είναι χαρακτηριστική η επιλογή της Ελίζ Στεφανίκ στη θέση της πρέσβειρας των ΗΠΑ στον ΟΗΕ, ένα πρόσωπο βαθιά εχθρικό προς τον ίδιο τον Οργανισμό. Είναι φανερό από τη στάση των ΗΠΑ τις τελευταίες δεκαετίες, και του Τραμπ ιδιαίτερα, ότι ο ΟΗΕ και το διεθνές δίκαιο είναι ένα εμπόδιο στα ηγεμονικά τους σχέδια. Στο τελευταίο μου βιβλίο «Το μέλλον της δημοκρατίας» (εκδόσεις Τόπος) γράφω πως οικοδομείται μπροστά στα μάτια μας μια σιδερόφραχτη δημοκρατία, η οποία θα είναι απολύτως προσχηματική, με συρρίκνωση των ελευθεριών, με παραβίαση των ελευθεριών που είναι συνταγματικά κατοχυρωμένες, με ακραία συγκέντρωση της εξουσίας, με μετατόπιση του κομματικού συστήματος προς τα δεξιά και ακροδεξιά, με στόχο να υποτάσσεται κάθε κοινωνική αντίδραση στις πολιτικές που καθιστούν τους φτωχούς φτωχότερους, τους πλούσιους πλουσιότερους και που εντείνουν την αλόγιστη καταστροφή του περιβάλλοντος.

Σε αυτό το περιβάλλον που περιγράφεις υπάρχει διέξοδος; Να έχουμε ελπίδα;

Είμαι βέβαιος. Το ένστικτο επιβίωσης του ανθρώπου και των λαών μπροστά σε τέτοιες μείζονος κλίμακας απειλές, όπως είναι οι σύγχρονοι πόλεμοι, η βαθιά φτώχεια, η περιβαλλοντική καταστροφή, θα είναι ένας παράγοντας που θα οδηγήσει τους λαούς -δεν ξέρω ποιους, πότε, ούτε πώς- στην αναζήτηση πραγματικών εναλλακτικών λύσεων. Διότι αλλιώς δεν υπάρχει μέλλον. Η πορεία της ανθρωπότητας, αν τη δούμε στο βάθος των χιλιετιών είναι, παρά τις διακυμάνσεις και τις αιματοχυσίες, μια πορεία προόδου: από το σκοτάδι της αμάθειας προς το φως της γνώσης. Οι εμπειρίες των επαναστάσεων, των κινημάτων και των αναζητήσεων του 20ού και του 21^ου αιώνα θα γονιμοποιηθούν, θα ωριμάσουν. Άλλωστε, αυτή είναι και η εκτίμηση της CIA στην έκθεσή της για τον Κόσμο το 2040 αλλά και του ΔΝΤ: θα υπάρξουν κοινωνικές αναταραχές και εξεγέρσεις.

https://www.documentonews.gr/article/eklogiko-systima-stis-topikes-ekloges-poia-dimokratia/

Η πρόθεση της κυβέρνησης να αλλάξει το εκλογικό σύστημα στις δημοτικές και περιφερειακές εκλογές δεν είναι καθόλου τυχαία. Αλλά ούτε και αθώα. Η λεγόμενη ταξινομική ψήφος δεν θα αποδυναμώσει τις συναλλαγές κάτω από το τραπέζι αλλά αντίθετα θα ενδυναμώσει τις κάθε λογής υπόγειες διεργασίες μεταξύ παρατάξεων και υποψηφίων. Το χειρότερο όλων όμως είναι ότι θα εκλέγεται δήμαρχος ή περιφερειάρχης με ποσοστά αρκετά χαμηλότερα του 50%. Δηλαδή θα διοικούνται οι δήμοι και οι περιεφέρειες από τη μειοψηφία, η οποία μάλιστα θα διαθέτει δυσανάλογα περισσότερους συμβούλους σε σχέση με τη δύναμή της.

Επιπλέον, το σχέδιο της κυβέρνησης εξοπλίζει τη δημοτική ή περιφερειακή αρχή με τη δυνατότητα να προκηρύσσει πρόωρες εκλογές πριν τη λήξη της θητείας της. Αυτό σημαίνει ότι θα μπορεί να τις προκηρύξει όταν κρίνει ότι το κλίμα είναι πιο ευνοϊκό για την επανεκλογή της. Αναλογη εμπειρία υπάρχει από τις βουλευτικές εκλογές, όταν οι κυβερνήσεις επικαλούνται προσχηματικά σοβαρό εθνικό θέμα για να προσφύγουν στις κάλπες σε βολική για αυτές χρονική στιγμή.

Αμφισβήτηση της μυστικότητας της ψηφοφορίας

Αλλά πιο σοβαρή και επικίνδυνη είναι η πρόθεση της κυβέρνησης να υιοθετήσει την ηλεκτρονική ψηφοφορία για όποιον εκλογέα το επιθυμεί. Εδώ πρόκειται για παραβίαση της μυστικότητας της ψηφοφορίας. Η ηλεκτρονική ψήφος είναι εν δυνάμει διαβλητή. Δεν αναφέρομαι μόνο στο τεχνικό μέρος της υπόθεσης, δηλαδή ποιός ελέγχει την τεχνική διαδικασία.

Αναφέρομαι κυρίως στο γεγονός ότι η ηλεκτρονική ψηφοφορία, στο βαθμό που σημαίνει κατάργηση της ψήφου με παραβάν σε συγκεκριμένο χώρο, καθιστά τον ψηφοφόρο ευάλωτο σε κάθε είδους πιέσεις, εξαγορά, πελατειακές σχέσεις, εκβιασμούς. Γιατί απλούστατα στην ηλεκτρονική ψηφοφορία, όπως εξάλλου και στην επιστολική ψήφο, δεν μπορεί να είμαστε βέβαιοι ότι ο ψηφοφόρος θα είναι πράγματι μόνος τη στιγμή που θα πατήσει το πλήκτρο στον υπολογιστή ή στο κινητό του τηλέφωνο. Υπάρχει εξάλλου ήδη σχετική αρνητική εμπειρία από τις ηλεκτρονικές εκλογές σε σωματεία και στα πανεπιστήμια, που επιβεβαιώνει αυτούς τους φόβους.

Πρόκειται για παραβίαση της αρχής της μυστικότητας της ψηφοφορίας που κατοχυρώνεται από το Σύνταγμα. Αυτό δείχνει ότι οι παραβιάσεις του Συντάγματος δεν σταματούν στο άρθρο 16. Διευρύνονται επικίνδυνα. Το Σύνταγμα κουρελιάζεται, μαζί και η δημοκρατία. Αν όντως προχωρήσει και ψηφιστεί μια τέτοια ρύθμιση, θα γίνει ένα σημαντικό βήμα για την φαλκίδευση της έννοιας της δημοκρατίας. Τα όρια μεταξύ δημοκρατικής διαδικασίας και αυταρχικού καθεστώτος θα γίνουν ρευστά, πολύ περισσότερο που είναι βέβαιο ότι η κυβέρνηση θα θελήσει στη συνέχεια να επεκτείνει την ηλεκτρονική ψηφοφορία και στις βουλευτικές εκλογές.

Το μέλλον της δημοκρατίας

Στο πρόσφατο βιβλίο μου, Το μέλλον της δημοκρατίας, που δημοσιεύσαμε μαζί με τον καθηγητή Ερνέστο Ντομίνγκες, διαπιστώνω πως οικοδομείται στην Ελλάδα, στην Ευρώπη αλλά και γενικότερα μια “σιδερόφραχτη δημοκρατία”, όπου οι ελευθερίες συρρικνώνονται, παραβιάζονται, ενισχύονται οι ακροδεξιές νεοφιλελεύθερες πολιτικές, η εξουσία συγκεντρώνεται με ακραίο τρόπο σε λίγα χέρια, οι κοινωνικές κατακτήσεις του προηγούμενου αιώνα εξαϋλώνονται. Πρόκειται για μια προσχηματική δημοκρατία όπου η οικονομική ολιγαρχία κυβερνά με αυταρχικό τρόπο, διευρύνει τις ανισότητες, βυθίζει τους πολλούς στη φτώχεια, στους πολέμους, εντείνει την περιβαλλοντική καταστροφή.

Πώς προσδιορίζεται το πολίτευμα όπου διεξάγονται μεν εκλογές αλλά δεν κυβερνά η πλειοψηφία και όπου η μυστικότητα της ψηφοφορίας παραβιάζεται, δεν είναι άρα στοιχειωδώς ελεύθερη; όπου λίγοι υπερπλούσιοι κατέχουν τα μέσα ενημέρωσης και επηρεάζουν τις πολιτικές, πολιτιστικές πεποιθήσεις των πολιτών; όπου τα δικαιώματα και οι ελευθερίες συρρικνώνονται νομοθετικά διαρκώς αλλά και παραβιάζονται περαιτέρω στην πράξη;

Στο βιβλίο μου που προανέφερα, προτείνω έξι κριτήρια τα οποία θα μπορούσαν να χρησιμεύουν για την αξιολόγηση της ποιότητας μιας δημοκρατίας. Δημοκρατία υπάρχει:

• όταν (και στο βαθμό που) οι πολίτες εκλέγουν περιοδικά σε συνθήκες ελευθερίας τους αντιπροσώπους τους

• όταν (και στο βαθμό που) οι πολίτες έχουν πραγματική δυνατότητα να ελέγχουν τους αντιπροσώπους τους και μάλιστα να τους ανακαλούν πριν τη λήξη της θητείας τους, αν το κρίνουν απαραίτητο

• όταν (και στο βαθμό που) οι πολίτες συμμετέχουν άμεσα στη λήψη των αποφάσεων μέσα από θεσμούς άμεσης δημοκρατίας

• όταν (και στο βαθμό που) οι πολίτες καθορίζουν τις αποφάσεις τους χωρίς την άμεση ή έμμεση επιρροή των πλούσιων και των πολιτικά ισχυρών

• όταν (και στο βαθμό που) οι πολίτες απολαμβάνουν ατομικών και συλλογικών ελευθεριών

• όταν (και στο βαθμό που) τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ανήκουν σε συσσωματώσεις πολιτών.

Είναι προφανές ότι κατρακυλάμε προς την αντιδημοκρατική βαρβαρότητα. Το ερώτημα είναι για πόσο θα το ανεχόμαστε αυτό.